ەرلىك كەبەكباي: سوتقا دا سوت كەرەك

جۋرناليست ەرلىك كەبەكباي "سوتقا دا سوت كەرەك" دەپ اتالاتىن بۇل ماقالاسىن بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن ءوز وقىرماندارىنا facebook جەلىسى ارقىلى ءبولىسۋدى ءجون كوردى دەپ جازادى qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى.

سوت شەشىمىندەرىن تولىق زەرتتەپ, زەردەلەپ زاڭ جۇزىندە تۇسىندىرگەن ەرلىك مىرزا "سوتقا دا سوت كەرەك" اتتى تاقىرىپپەن ءوز وقرماندارىنا كەزەكتى ماقالاسىن جولداعان بولاتىن.

"حالىقتىڭ بيلىككە, ادىلدىككە, سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋدا سوت جۇمىسىنىڭ اشىقتىعى, جاريالىلىعى, قولجەتىمدىلىگى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سوندىقتان سوت ورگاندارىنىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن شاقىرىپ, ءوزىنىڭ اتقارعان قىزمەتىنىڭ قورىتىندىسىن جاريالاپ, جەتىستەرىمەن ءبولىسىپ, ولقى تۇستارىن تۇزەتۋ ءۇشىن قانداي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىراتىنىن ورتاعا سالۋى ءاردايىم جۇرتشىلىقتى دا ەلەڭ ەتكىزەدى. ءبىز دە وسى ۇمىتپەن الماتى قالالىق سوتىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعانبىز. الايدا مۇنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى الىپ-ۇشقان كوڭىلىمىزدى سۋ سەپكەن باسىپ تاستادى. ويتكەنى 2017 جىلعى سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋداعى جۇمىس قورىتىندىلارى بويىنشا الماتى قالاسى سوتتارىنىڭ كەڭەيتىلگەن كەڭەسى بويىنشا «؛زاڭ گازەتىندە»؛ 2018 جىلعى 6 اقپانداعى (№10 (3035) «؛سوت قاشان قازاقشا سويلەيدى؟!»؛ دەگەن ماتەريالىمىزدا ءسوز بولعان جاعداي بيىل تاعى قايتالاندى. ءباسپاسوز ءماسليحاتىن جارتىجىلدىقتىڭ قورىتىندىسىنا ارنالعان باياندامامەن باستاعان سوت ءتوراعاسى نۇرعازى ءابدىقانوۆتىڭ سوزىنەن ءبىر اۋىز قازاقشا ەستۋگە زار بوپ قالدىق. «؛الدىڭعى اربا قايدا جۇرسە, سوڭعى اربا سوندا جۇرەدى»؛ دەگەندەي باستىعىنىڭ سالىپ بەرگەن ىزىنەن ودان كەيىن ءسوز العان قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ ءتوراعاسى باقىتجان قارامانوۆ پەن ازاماتتىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ ءتوراعاسى باقىت قاسەيىنوۆ دە جاڭىلمادى. تەك كونفەرەنسيانىڭ سۇراق-جاۋاپ الماسۋ بولىمىندە عانا «؛زاڭ گازەتى»؛ ءتىلشىسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە قويلىعان سۇراعىنان ب.قاسەيىنوۆ پەن ءن.ابدىقانوۆ مىرزانى ەرىكسىز قازاقشا سويلەتكەندەي بولدىق. ونىڭ ءوزى باسى قازاقشا باستالىپ, اياعى قايتا ورىسشاعا ۇلاستى. سونىمەن باسىمىز اڭكى-تاڭكى بولىپ ءبىز قايتتىق, ءبىر مىندەتتەن قۇتىلدىق دەپ قۋانىپ ولار قالدى. ارينە مۇنداي «؛ەسەپ بەرۋلەردەن»؛ كەيىن مەملەكەتتىك تىلدە تولىققاندى اقپارات الا الماعان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەرىكسىز حالىق پەن بيلىك ورگانى اراسىندا دانەكەر عانا ەمەس اۋدارماشى قىزمەتىن قوسا اتقارۋىنا تۇرا كەلەدى. ؛
سوت قاراعان ىستەر
الماتىنىڭ باس سۋدياسىنىڭ ايتۋىنشا, 6 ايدا اۋداندىق جانە وعان تەڭەستىرىلگەن سوتتارعا 82 955 ءىس پەن ءوتىنىش كەلىپ تۇسكەن. بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس مەرزىمىمەن سالىستىرعاندا 153,6 پايىزعا كەم. اتاپ ايتقاندا, قىلمىستىق ىستەر بويىشا 247-گە, اكىمشىلىك ىستەر بويىنشا 433-كە, ازاماتتىق ىستەر بويىنشا 14 728-گە ازايىپ وتىر. وندىرىستە اياقتالعان ءىستىڭ سانى بيىل 72 ء177-تى قۇرادى, بىلتىر ول 88 600 بولاتىن.
قر جوعارعى سوتىنىڭ ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرىنە قاراعاندا قىلمىستىق ىستەردى قاراعان الماتى قالاسىنىڭ سوتتارى 2119 ءىستى اياقتاپ, 1377 تۇلعانى سوتتاعان. ونىڭ 436-سى نەمەسە 31,7 پايىزىن بوستاندىعىنان ايىرىلدى. 2218 سوتتالىپ, توقتاتىلىپ, اقتالعان تۇلعا مەن اپپلەياسيالىق ينستانسياعا تۇسكەن 399 قىلمىس ءىستىڭ 10 تۇلعاعا قاتىستى ۇكىمى كۇشىن جويىپ, 88 تۇلعاعا قاتىستى ۇكىمى وزگەرتىلدى. ؛
كاسساسيالىق تارتىپتە 4 ادامعا قاتىستى ۇكىمنىڭ كۇشى جويىلىپ, 6 ادامعا قاتىستى ۇكىم وزگەرتىلدى. بۇل رەسپۋبليكاداعى ەڭ جاقسى كورسەتكىش. جالپى, كاسساسيالىق جانە اپەللياسيالىق ساتىلاردا 14 ادامعا قاتىستى ۇكىمدەر جويىلدى (رەسپۋبليكادا 3-ورىن) جانە 108 ادامعا (7-ورىن) وزگەرتىلدى. قالالىق سوتتارمەن جانە القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن 46 ادامعا قاتىستى 30 اقتاۋ ۇكىمدەرى شىعارىلدى.

ازاماتتىق ءىس بويىنشا بيىلعى جارتىجىلدىقتا سوتتارعا 3817 ءىس پەن 59 192 ءوتىنىش ءتۇستى. بىلتىرعى جىلدىڭ سايكەس مەرزىمىندە ول 3852 ءىس پەن 73 885 ءوتنىشتى قۇراعان. وندىرىستەگى 52 994 ازاماتتىق ءىس اياقتالىپ, قارالىپ, شەشىم شىعارىلعان ءىس 16 178-گە ازايىپ, 2 126 سىرتاي شەشىم شىقتى. اپەلياسيالىق, كاساسيالىق تارتىپپەن كۇشىن جويىپ, وزگەرتىلگەن شەشىم 762 بولدى. اكىمشىلىك ىستەر بويىنشا مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوت پەن كامەلەتكە توللماعانداردىڭ ءىسى بويىنشا مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتقا 17 729 ءىس تۇسكەن. اكىمشىلىكتىڭ ءوندىرۋ بويىنشا 17977 تۇلعاعا 16 161 ءىس بويىنشا قاۋلى شىعارىلىپ, اپپەللياسيالىق تارتىپەن 37 شەشىم وزگەرتىلدى.
«؛تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرىن قولدانۋ بويىنشا الماتى قالالىق سوتى رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى ورىندى يەلەندى. التى اي ىشىندە, قالالىق سوتتىڭ سۋديا-بىتىمگەرلەرى 65 داۋلى ماسەلەنى شەشتى. قالالىق سوت قاراعان اكىمشىلىك ىستەردەگى 629 شەشىمنىڭ بىرەۋى عانا جويىلدى. تاعى ءبىر قاۋلىعا جوعارى تۇرعان ساتىمەنەن تۇزەتۋ ەنگىزىلدى. بۇل رەسپۋبليكاداعى ەكىنشى كورسەتكىش. ال اۋداندىق سوتتارمەن قارالعان ازاماتتىق ءىس سانى 38 336. وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا بۇل 30 پايىزعا ازايعان. ول سوتتارعا جۇكتەمەنى ازايتۋ ءۇشىن جاڭا زاڭنامانى ەنگىزۋدىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىپ وتىر. كاسساسيالىق ساتىدا ءبىرىنشى ينستانسيا سۋديالارىنىڭ كۇشىن جويعان شەشىمدەر 0,07 پايىزدى قۇرادى. ول رەسپۋبليكا بوينىشا ءتورتىنشى كورسەتكىش. ايتا كەتۋ كەرەك, رەسپۋبليكادا قارالعان ءاربىر التىنشى ءىستى الماتى قالالىق سوتىنىڭ سۋديالارى قارادى»؛, &ndash؛ دەگەن ءن.ابدىقانوۆ جۇكتەمەنىڭ ازايۋىنا قاراماستان جويىلعان شەشىمدەردىڭ سانى ارتتا تۇسكەنىنىن دە جاسىرمادى. مىسالى, اپەللياسيا ساتىسىندا اۋداندىق جانە وعان تەڭەستىرىلگەن سوتتاردىڭ 387 شەشىمىنىڭ كۇشى جويىلدى. 2018 جىلى 313 شەشىم جويىلعان بولاتىن. بيىل 330 شەشىم وزگەرتىلدى, بۇل 2018 جىلعا قاراعاندا ەكى شەشىمگە كەم.
ەڭ كوپ شەشىمدەرىنىڭ كۇشى جويىلعان, جانە وزگەرۋگە جول بەرگەن كوپتەگەن سۋديالاردىڭ جۇمىسىن سىنعا العان الماتى قالاسىنىڭ باس قازىسى ءبىرقاتار سۋديالار تۋرالى ماتەريالدار قر جوعارى سوت كەڭەسى جانىنداعى سوت جيۋريىنە جىبەرىلگەنىن دە ايتتى. بۇدان باسقا, ازاماتتاردى ءتيىستى تۇردە قابىلداۋدى ۇيىمداستىرۋعا شارالار قابىلداماعان اۋداندىق سوتتاردىڭ ءتوراعالارىنىڭ جۇمىسى سىنعا ۇشىرادى. جيىن بارىسىندا, ولارعا ازاماتتاردى كۇندەلىكتى قابىلداۋ وتكىزۋ, سونداي-اق facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندە جانە ولاردىڭ قۇزىرەتى شەگىندە بارلىق كەلىپ تۇسكەن وتىنىشتەرگە دەرەۋ جاۋاپ بەرۋگە جەكە پاراقشالاردى اشۋ تاپسىرىلدى.
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىن سوت مويىنداي ما؟
1995 جىلى 30 تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان «؛قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ»؛ 7-بابىنىڭ 1 تارماعىندا: «؛قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل &ndash؛ قازاق ءتىلى»؛ دەپ جازىلعان. ال 1997 جىلى 11 شىلدەدەگى «؛قازاقستانتان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى»؛ زاڭنىڭ 4-بابىندا: «؛ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi &ndash؛ قازاق تiلi. مەملەكەتتiك تiل &ndash؛ مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتiك باسقارۋ, زاڭ شىعارۋ, سوت iسiن جۇرگiزۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi. قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ &ndash؛ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ پارىزى. ۇكiمەت, وزگە دە مەملەكەتتiك, جەرگiلiكتi وكiلدi جانە اتقارۋشى ورگاندار: قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتiك تiلدi بارىنشا دامىتۋعا, ونىڭ حالىقارالىق بەدەلiن نىعايتۋعا؛ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارشا ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتiك تiلدi ەركiن جانە تەگiن مەڭگەرۋiنە قاجەتتi بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق, ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايلاردى جاساۋعا مiندەتتi»؛ ەكەنى جازىلعان. الايدا ءبىزدىعڭ مارتەبەلى سوتتارىمىز كونستيۋسيانىڭ 4-بابىنىڭ 2-تارماعىنداعى: «؛مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى»؛. سونداي-اق «؛قازاقستانتان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى»؛ زاڭنىڭ «؛ورىس تiلiن قولدانۋ»؛ تۋرالى 5-باپتاعى «؛مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-وزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى»؛ دەگەنگە ارقا سۇيەگىسى كەلەدى. وسى ارادا 2011 جىلعى 29 ماسۋمىداعى قر پرەزيدەنتىەنىڭ №110 جارلىعىمەن قابىلدانىپ, 2019 جىلدىڭ 19 ساۋىرىندەگى №29 جارلىعىمەن كۇشىن جويعان «؛قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا اپرنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى»؛ ەرىكسىز ەسكە تۇسەرى انىق. وندا: مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن تۇرعىنداردىڭ ۇلەسىن (2017 جىلعا قاراي &ndash؛ 80 , 2020 جىلعا قاراي &ndash؛ 90 %)؛ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۆ1 دەڭگەيىندە مەڭگەرگەن مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ۇلەسىن (2017 جىلعا قاراي &ndash؛ 70%, 2020 جىلعا قاراي &ndash؛ 100%)؛ مەملەكەتتىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى قازاق تىلىندەگى كونتەنتتىڭ ۇلەسىن (2014 جىلعا قاراي &ndash؛ 53 , 2017 جىلعا قاراي &ndash؛ 62 , 2020 جىلعا قاراي &ndash؛ 72 )؛ قازاق ءتىلىنىڭ رەتتەلگەن تەرمينولوگيالىق قورىنىڭ ۇلەسىن (2014 جىلعا قاراي - 20%, 2017 جىلعا قاراي - 60%, 2020 جىلعا قاراي &ndash؛ 100%)؛ ەتنومادەني بىرلەستىكتەر جانىنداعى قازاق جانە انا تىلدەرىن وقىتاتىن كۋرستارمەن قامتىلعان ەتنوستاردىڭ ۇلەسىن (2014 جىلعا قاراي &ndash؛ 60%, 2017 جىلعا قاراي &ndash؛ 70%, 2020 جىلعا قاراي &ndash؛ 80 ) ۇلعايتۋ قاراستىرىلعان بولاتىن. ال قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى 2017 جىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن ەل تۇرعىندارىنىڭ ۇلەسى 83,1 پايىزعا جەتكەنىن مالىمدەگەن بولاتىن. ياعني قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدiڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋگە بارلىق مۇمكىندىك بار. ياعني الماتى قالالىق سوتىنىڭ بۇل ۇردىستەن تىس قالۋى باركەلدى دەيتىندەي قۇپتارلىق نارسە ەمەس. قايتا مادەنيەت پە ءبىلىمنىڭ ۇلكەن ورتالىعى رەتىندە اتىنا سىن بولۋى ءتيىس. تەك ونى ءتۇسىنىپ, ناتيجە شىعارار جان بولسا.",- دەلىنگەن جازبادا.