امانگەلدى ايتالى: ۇلتتىق مۇددەدەن گورى, كۇنى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندەردىڭ قاراسى كوبەيىپ كەتكەنىن مويىنداۋعا تۋرا كەلىپ تۇر

 ؛&ndash؛ امانگەلدى ءابدىراحمانۇلى, قوعام دا ء«؛بىزدىڭ حالىق قالاۋلىلارى, شەنەۋ نىكتەر, زيالى قاۋىم حالىققا تاۋەلدىلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن سەزىنبەي ءجۇر»؛ دەگەن پىكىر قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتادى. سىزگە ەكس-دەپۋتات رەتىندە قويار الدىڭعى ساۋا لىم &ndash؛ وسى تۇرعىدا نە ايتار ەدىڭىز؟ ءبىزدىڭ ورتانىڭ زيالى قاۋىمى, شەندىشەكپەندىسى نەلىكتەن حالىققا تاۋەلدىلىك دەگەندى كوپ جاعدايدا سەزىنبەي قالادى؟

&ndash؛ بۇل جەردە شەنەۋنىك پەن زيالى قاۋىم اراجىگىن اجىراتىپ الايىق. اۋەلى «؛شەنەۋنىك»؛ دەگەن توپ «؛حالىق»؛ دەگەن ۇلكەن قاۋىمداستىققا قوسىلا ما, الدە «؛حالىقتىڭ ۇستىنەن قارايتىن باقىلاۋشى, رەتتەۋشى, قاداعالاۋشى توپ پا»؛ دەگەن ساۋال كوپتەگەن ەلدەردە ءجيى قويىلادى. شەنەۋنىكتەرگە حالىقتان اۋلاقتاۋ, حالىقتىڭ ۇستىنەن قارايتىن, ونان بولەكتەنىپ تۇراتىن, وزدەرىن ء«؛بىز»؛ دەپ ايشىقتايتىن توپ دەگەن انىقتاما بەرىلەدى. ءقازىر ەلىمىزدە مەملەكەتتىك قىزمەتتى رەفورمالاپ جاتقان تۇستا شەنەۋنىك ماسەلەسى &ndash؛ قازاق ءۇشىن وتە وتكىر. سوندىقتان بۇل جەردە ەسكەرىلۋى كەرەك دۇنيە: مەملەكەتتى باسقاراتىن مەملەكەتتىك اپپارات, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر دەموكراتيالىق پرينسيپكە, ادىلدىككە سۇيەنۋى ءتيىس. ولارعا سەنىم بولماسا, مەملەكەتتىك بيلىككە دە سەنىم بولمايدى. شەنەۋنىكتى ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن قاۋىم دەپ ايتۋ قيىن. ماسەلە «؛تىرناق استىنان كىر ىزدەپ»؛, شەنەۋنىكتى قارالاي بەرۋدە ەمەس, ارينە. حالىقتىڭ كوزى, قۇلاعى بارىن, جۇرەگىمەن كوپ نارسەنى سەزەتىنىن, ولاردى ادامگەرشىلىك تارازىسىنا سالىپ ولشەيتىنىن شەنەۋنىك تەرەڭ سەزىنۋگە ءتيىستى. سەبەبى ونى اسىراپ وتىرعان سالىق تولەۋشى حالىق. سوندىقتان بيۋدجەت قارجىسىن جۇمساۋ دا, سايلاۋ وتكىزۋدە جانە باسقا سالالاردا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ &ndash؛ حالىقتىڭ مىندەتى, پارىزى. كەزىندە رەسەيدە «؛پوليتيچەسكيە يسسلەدوۆانيا»؛ جۋرنالىندا «؛ديكتاتۋرا تروەچنيكوۆ»؛ دەگەن ماقالا جاريالاندى. ماقالادا رەسەيدىڭ وبلىستىق, ولكەلىك, رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى باسشىلارىنىڭ مەكتەپتە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا قانداي باعا العان دىقتارى, قالاي وقىعاندارى زەرت تەلىپ, بيلىككە نەگىزىنەن ينتەللەكتۋالدى مامان دار ەمەس, ورتاشالار, ياعني «؛تروەچ نيكتەر»؛ كەلەتىنى دالەلدەنگەن. سول كەزدە اۆتور «؛ورىس حالقىنىڭ تاعدىرى ورتاشالاردىڭ قولىندا»؛ دەپ, دابىل قاقتى. ماقالانىڭ «؛ديكتاتۋرا تروەچنيكوۆ»؛ دەپ اتالعانى دا &ndash؛ سول. ءبىزدىڭ دە شەنەۋنىكتىك قىزمەتتە جۇرگەندەرىمىز ورتاشالار, ءتىپتى ودان دا تومەندەر. ونى حالىق بۇرىن دا بىلەدى. سوڭعى كەزدەگى ولاردى تەستىلەۋ سونى رەسمي دالەلدەدى. مينيسترلەر, اكىمدەر «؛ساياسي»؛ دەگەن كاتەگورياعا جاتىپ, امان قالدى. ال تەستىلەۋدەن وتسە, تالايلاردىڭ بەتى اشىلار ەدى. ەلدىڭ اۋزىندا بۇل پىكىر ايتىلىپ تا ءجۇر. سونىمەن بىرگە, تەستىلەۋ شەنەۋنىكتىڭ بىلىمدىك دەڭگەيىن عانا انىقتايدى. تەست ارقىلى ادامگەرشىلىك دەڭگەيىن انىقتاۋدىڭ جولى قيىن. شەنەۋنىك زاڭدى بىلمەگەندىكتەن ەمەس, ونى بىلە تۇرا بۇزادى. ول الدىندا دار اعاشى تۇرسا دا قىلمىسقا بارادى, «؛قۇتىلىپ كەتەرمىن»؛ دەيدى. كەيدە قۇتىلىپ تا كەتەدى. سەبەبى ونىڭ قۋلىعى ونى تەرگەۋشىدەن جوعارى بولۋى دا مۇمكىن. كوپتەگەن قىلمىستار قۇپيا جاعدايدا جاسالادى. «؛ورامالىن»؛ بەرىپ, شارۋا شەشۋ ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالعان. سوندىقتان دا, كەيدە پارانىڭ زيانىنان پايداسى كوپ, «؛مايلاسا»؛ ءىس تەز بىتەدى دەيتىندەر بار. بۇل ۇيرەنشىكتى احۋالعا اينالعان. ارينە, ماسەلە بارلىق شەنەۋنىكتەرگە كۇدىك تۋعىزۋدا ەمەس, دەگەنمەن, بۇل &ndash؛ ومىردەگى بار جايتتار. مىنە, وسىنداي جايتتار ورىن الىپ جاتقان تۇستا شەنەۋنىكتەردىڭ قازاقتىڭ ءسوزىن شىنايى سويلەي الماۋى, ۇلت تاعدىرىنان قاشىقتاۋ بولۋى زاڭدىلىق تا عوي.

 ؛&ndash؛ دەمەك, «؛ۇلتتىق مۇدەدەن گورى, كۇنى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندەردىڭ قاراسى كوبەيىپ كەتتى»؛ دەگەن پىكىرلەرمەن كەلىسەسىز عوي...

&ndash؛ ... ارينە, ءوز باعىن, تاعىن ويلايتىندار, ءومىر بويى جوعارىداعى باستىعىنا جاعىناتىندار مەن تابىناتىندارعا ۇلت تاعدىرى &ndash؛ قاشىقتاۋ. ساياساتتا حامەلەوندار بار ەكەندىگىنە حالىقتىڭ تاعى دا كوزى جەتتى. ۇلتىمىزدىڭ, انالارىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى وسىنداي ەكىجۇزدىلىك, ەكى ۇستانىم ورىن الدى. بۇعان قوسا تاعى ءبىر ايتارىم, بىزدەگى شەنەۋنىك ون جىلداپ, ءتىپتى ءومىر بويى مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولادى دا, ماماندىعىنان قول ءۇزىپ, ءتىپتى قايتا وعان ورالۋعا مۇمكىندىگى بولماي قالادى. ءمۇعالىم بولسا &ndash؛ مەكتەپكە, ينجەنەر بولسا &ndash؛ زاۋىتقا, قۇرىلىسقا, اۋىلشارۋاشىلىق مامانى بولسا, اۋىلعا بارۋعا قورقادى. سوندىقتان ول ءدىنى, ءدىلى ءۇشىن ەمەس, كۇنى ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەت تەن ايىرىلمايدى. ويتكەنى ايىرىلسا, جۇمىسسىز قالادى. ول ەلىنە, حالقىنا ەمەس, باسشىسىنا قىزمەت ەتۋگە, سونىڭ ويىنان شىعۋعا تىرىسادى. بۇل &ndash؛ شەنەۋنىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ, بۇرىنعى شەنەۋنىك, بۇگىنگى دەپۋتاتتاردىڭ تاعدىرى. ونى ءوزىم تالاي كوردىم دە. دەمەك, جاڭاعى ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي, ۇلتتىق مۇددەدەن گورى, كۇنى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندەردىڭ قاراسى كوبەيىپ كەتكەنىن مويىنداۋعا تۋرا كەلىپ تۇر.

&ndash؛ ال جاڭاعىداي جاعداي ورىن الماۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەتتە بەسالتى جىل ىستەگەندەردى ء«؛وز ماماندىعىڭ بويىنشا جۇمىسىڭا ورال»؛, دەپ مىندەت تەپ, جاڭاشىلدىق جاساسا, قالاي بولار ەدى؟

&ndash؛ مەنىڭشە, مەملەكەتتىك قىزمەتتە بەس-التى جىل ىستەگەندەردى «؛ەندى ماماندىعىڭ بويىنشا جۇمىسىڭا ورال»؛ دەپ, اپپاراتتى جاڭارتىپ تۇرۋ كەرەك. بۇل دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. كەزىندە امەريكان فيلوسوفى ە.ەببي ء«؛اربىر شىنايى پاتريوت ەلىن شەنەۋنىكتەردەن قورعاۋ كەرەك»؛ دەگەن ەكەن. وسىنى ەسكەرسەك, قوعام مۇنداي ويدى كوتەر گەنى دۇرىس. اقش-تا 1939 جىلى قابىلدانىپ, كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇشىندە حەچ زاڭى جۇمىس جاسايدى. ول زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر سايلاۋعا ارالاسپايدى, ساياسي پارتيالارعا قىزمەت ەتپەيدى. لاۋازىمىن ساياسي ماقساتقا پايدالانبايدى. بۇل ءبىز كوپ ايتاتىن اكىمشىلىك رەسۋرستاردىڭ الدىن الادى. ءتىپتى شوتلاندىق جازۋشى ن.دۋگلاس «؛شەنەۋنىككە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ &ndash؛ ءار ادامنىڭ ازاماتتىق بورىشى»؛ دەيدى. بۇعان قاتىستى تاعى دا قايتالاپ ايتامىن, بۇل جاپپاي كىنالاۋ ەمەس. باقىلاۋ, قاداعالاۋ بولۋى كەرەك. ال ول ازاماتتىق قوعامدا عانا كورىنىس الادى.

&ndash؛ ءسىز, قازاق قوعامىنداعى شەنەۋنىك تەردىڭ جايىن ءبىراز سارالادىڭىز, ال ەندى قازاق زيالى قاۋىمى تۋرالى قانداي پىكىر ايتار ەدىڭىز؟

 ؛&ndash؛ شەنەۋنىكتەردى عىلىمدا «؛بيۋروكراتيا»؛ دەيدى, قازاقشالاساق, «؛كەڭسە بيلىگى»؛ دەپ اتاۋعا بولادى. ءبىر ەلدەردە ول جاعىمدى ۇعىم, ال كوپشىلىك ەلدەردە جاعىمسىز مانگە يە. بيۋروكراتيا &ndash؛ ۇلكەن الەۋمەتتىك پروبلەما. ءبىز تەك شەتىنەن سۋىرىپ, كەيبىر ماسەلەلەردى تالداۋعا تىرىستىق. ال ەندى زيالى قاۋىم &ndash؛ بولەك ماسەلە, زيالى قاۋىم &ndash؛ شەنەۋنىكتەرگە انتيپود, قارسى قاۋىمداستىق. زيالى قاۋىم تۋرالى ايتاتىن بولساق, مۇستافا شوقايعا جۇگىنەيىك. «؛وقىعان, تاربيە كورگەن ادامنىڭ ءبارىن زيالى دەپ اتاپ, ونى سول ادام ءوزى ءتان بولعان «؛ۇلتتىڭ زيالىسى»؛ قاتارىنا قوسا بەرۋگە بولادى دەپ ويلاساق, ءسوزسىز قاتەلەسەمىز»؛ دەيدى بۇل ۇلت قايراتكەرى. زيالىلار &ndash؛ ۇلت ماقتانىشى, اقىلشىسى, ەلدىڭ باسىن قوساتىن ازاماتتار. ولار شەنەۋنىكتەردەن ەمەس, اقىن, جازۋشى, كومپوزيتور, ءارتىس, عالىمدار اراسىنان شى عاتىن جۇزدەن جۇيرىك, مىڭنان تۇلپارلار. ءار اۋىلدىڭ, ءار اۋداننىڭ, ءار قالانىڭ, وبلىستىڭ زيالىلارى بار, ەلدىڭ دە زيالىلارى بولادى. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى باتىستا الەمدەگى زيالىلار تۋرالى كىتاپ دايىندالعانىن بىلەتىن شىعارسىزدار, وعان بەلگىلى فيزيك, وپپوزيسيونەر اندرەي ساحاروۆ تا ەنگەن. ءبىراق ساحاروۆتىڭ جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ دى جاساۋشى ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن, ونى زيالىلار قاتارىنان الىپ تاستاعان. ارينە, سۋتەگى بومباسىن جاساۋشى ساحاروۆپەن رەسەيلىكتەر ماقتانا المايدى. قىرعىزستان دا اقاەۆتىڭ تۇسىندا اقساقالدار القاسى قۇرىلعان-دى. «؛تۋرا بيدە تۋعان جوق»؛ دەگەندەي, قىرعىز ەلى وسى ارقىلى اقساقالداردى شىندىقتى ايتۋعا مىندەتتەگەن. ءبىراق ولار تۋراسىن ايتۋدان گورى, گۋبەرناتورلارعا, باسشىلارعا باتا بەرۋدەن ءارى اسپاپتى. كەزەكپەن باتا بەرۋدىڭ كەستەسىن جاساعان. سوندىقتان حالىق ولاردى «؛دەجۋرشالدار»؛ دەپ كەتكەن. كەيىن اقساقال دار القاسى تاراعان. بۇل جاعدايعا «؛ەلدە بەدەلدى اقساقالدار, اقىلشىلار ازايدى دەپ قىنجىلادى»؛ ءبىزدىڭ كورشىلەر. ال بىزدەگى جاعداي قالاي؟ بىزدە زيالى ازاماتتار جوق ەمەس, بار. ءبىراق بىرەن-ساران. ولاردىڭ توبى, قاۋىمداستىعى جوق. قازاقتار اراسىندا زيالىلار از بولاتىن سەبەبى دە بار. ءار زاماندا كەشەگى زاماننىڭ ءىزى قالاتىنى &ndash؛ زاڭدىلىق. بۇگىنگى قازاق ينتەللي گەنسياسىنىڭ ساناسىندا اتەيستىك, كوممۋنيستىك كوزقاراس, بيلىككە تابىنۋ, باسقا دا كەشەگىنىڭ ىزدەرى كورىنىپ تۇر. بۇگىندە اۋداندىق, وبلىستىق, ورتالىق دەڭگەيدەگى ينتەلليگەنسيا ىنىڭ ءبىرقاتارىنىڭ بيلىكتى جارىسىپ ماقتاۋى حالىقتى جالىقتىرىپ بارادى. ول ماداقتاۋدىڭ استارىندا جەكە ەسەپ تە جوق ەمەس, پاتەر الۋ, سىيلىق يەگەرى بولۋ, بالاشاعالارىن جۇمىسقا تىقپالاۋ سياقتى جەم جەۋدىڭ امالى. ءبىراق زيالىلار اراسىندا ەركىن ويىن ايتاتىن, شىنشىل, ۇلتىنا جانى اشيتىن جاستارىمىز بار. ارينە, ءبارى بىردەي ەمەس. بىردە جاستارمەن ءبىر كەزدەسۋ ماعان ۇلكەن اسەر قالدىردى. دەپۋتات كەزىمدە اقتوبە وبلىسىنىڭ قوبدا اۋدانى ورتالىعىنا ادەيى ەسكەرتۋسىز بارىپ قالدىم. ەسكەرتسەم, «؛كەزدەسۋ ۇيىمداستىرامىز»؛ دەپ ەلدى جينايدى, جۇمىسىنان الاڭدا تادى. «؛حالىقتى قالاي جينايمىز»؛ دەپ, ساسىڭقىراپ تۇرعان اكىمگە «؛ەشتەڭە ەتپەس, مەكتەپ وقۋشىلارىمەن كەزدەسەمىن»؛ دەدىم. ۋاقىت ءتۇس مەزگىلى ەدى. وقۋشىلار ءالى تاراماعان. ورىس-قازاق مەكتەپتەرىنىڭ 10-11 سىنىپ وقۋشىلارى جينالدى. توردە مەكتەپ ديرەكتورى, اۋدان اكىمى, دەپۋتات &ndash؛ مەن وتىرمىن. جاستار مەنى سۇراقتىڭ استىنا الدى جانە سۇراقتارى وتە سالماقتى, تەرەڭ ويلايتىندارى كورىنىپ تۇر. مەن وقۋشىلارعا سۇراقتارى ءۇشىن راقمەت ايتسام, مۇعالىمدەرى سۇراق بەرگەن وقۋشىلاردى ۇناتىپ وتىرعان جوق. بۇل جەردەگى مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلار ەكى ۇرپاق وكىلدەرى, سوندىقتان ەكى ءتۇرلى كوزقاراس, ەكى ويلاۋ جۇيەسى كورىنىپ تۇر. جوعارى كەڭەس دەپۋتاتى وقۋشىلارمەن كەزدەسپەس ەدى, كەزدەسۋ بولسا دا, ول كەزدىڭ جاستارى رايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى, اۋدان باسشىسىنىڭ كوزىنشە ەركىن, اشىق سۇراق قويماس ەدى. زامان وزگەردى, جاس تولقىن ءوسىپ كەلە جاتىر, ولار «؛دەجۋر شال»؛ بولمايدى, باسشىلاردى ماقتايتىن توپقا اينالمايدى. كەيىن دە جاستارمەن ءجيى كەزدەستىم, ەركىن ويلايتىندار, سويلەيتىندەر بار, تەك توتاليتارلىق جۇيەدە تاربيەلەنگەن بىزدەر باسىپ تاستاماساق, جاستارعا, جاس زيالىلارعا سەنۋگە بولادى.

 ؛&ndash؛ جالپى, بۇگىندە مىنبەدەن حالىقتىڭ جايىن ادەمى جەتكىزىپ, ال مىنبەدەن تۇسكەن سوڭ ءوزىنىڭ قامىن كۇيتتەيتىن «؛جالعان كۇرەسكەرلەر»؛ كوبەيىپ كەتكەنىن جوعارىدا ءوزىڭىز دە ءسوز ەتىپ وتىرسىز. قالاي ويلايسىز, قوعام ناق وسى جالعان كۇرەسكەرلىكتىڭ وزىمەن قالاي كۇرەسۋى كەرەك؟

 ؛&ndash؛ بۇل ءوزى &ndash؛ كەڭەس زامانىنان جالعاسىپ كەلە جاتقان قۇبىلىس. ول كەزدە ادام مەملەكەت دەڭگەيىندەگى ستراتەگيالىق ساياساتتى قولداپ ءسوز سويلەدى, ال ىشتەي ءوز پىكى ءرى, ەسەبى بولدى. وسىلاي ەكى بۋحگال تەريامەن ءومىر سۇردىك. ونى تۇسىنۋگە دە بولادى. اركىمنىڭ وتباسى, اسىرايتىن بالا-شاعاسى بار, «؛باسقالار ۇندەمەگەندە ماعان نە كەرەك»؛ دەگەندەي پسيحولوگيا عوي. سوندىقتان اركىم ءوز مارتەبەسىن ساقتاۋعا, رەتى كەلسە, ودان دا جوعارى لاۋازىمعا قول جەتكىزگىسى كەلدى. «؛ۇندەمەگەن وزادى»؛ دەگەن فيلوسوفيا بۇگىن دە بار. ونىڭ ءتىپتى جاڭا كەزەڭى باستالدى. قىتاي فيلوسوفى لاو سزى ايتقانداي, «؛باي ادام &ndash؛ ادال, ادال ادام باي بولمايدى»؛. بۇگىن سولاردىڭ زامانى كەلدى. ءمۇعالىم, دارىگەر, عالىمدارعا ولار مۇسىركەپ قارايدى. مۇندايدا الدى مەن حالىقتى شىندىقتى ايتۋعا تاربيەلەۋ كەرەك. ءقازىر كەيبىر لاۋازىمدى ادامداردى ماقتاۋ سونداي دەڭگەيگە جەتتى. ولار «؛ەندى مەنى قاشان ماقتايدى»؛ دەپ كۇتەتىن سياقتى. ماقتاسا, «؛نەگە از ماقتادى»؛ دەيتىنگە جەتتىك. جاپ-جاس اكىمدى وسىلاي ماقتاۋ بۇزادى. مەنىڭشە, ىستەمەگەنىڭدى «؛ىستەدى»؛ دەپ, موينىڭا قيىپ سالىپ سوتتاۋ, قانداي ادىلەتسىزدىك بولسا, ىستەمەگەنىڭدى «؛ىستەدى»؛ دەپ, اسىرا ماقتاۋ دا سونداي قيانات. قاراپ وتىرساق, ماقتاپ سويلەۋ سالت-جورالعىعا اينالعان. وبلىسقا, اۋدانعا, ءار سالا بويىنشا سارالاۋعا جوقپىز. ال ماقتاۋدا الدىمىزعا جان سالمايمىز. ءبىز بولاشاقتا جالعان كۇرەس كەرلەردەن ارىلۋ ءۇشىن الدىمەن وتىرىك ماقتاۋ, ماداقتاۋ سالتىنان ارىلعانىمىز ءجون. وتىرىك ماقتاپ الىپ, سىرت اينالا داتتاۋ &ndash؛ قوعامنىڭ ەڭ جاندى جاراسى. وسى دەرتتەن ارىلۋعا تالپىنعانىمىز ابزال. سوندا عانا ەلدەگى جالعان كۇرەسكەرلىكتىڭ سيپاتى تومەندەرى داۋسىز. بولاشاقتا ۇرپاقتارىمىزدىڭ كەلەشەگى بۇلىڭعىر بولماسىن دەسەك, قوعامداعى حالىق دەسە, اۋزىنان ءسوزى تۇسپەيتىن, ايتارىنان جاڭىلمايتىن ازاماتتار ۇلت ماسەلەسىن قوزعاۋدان جالىقپاۋى كەرەك. وسىلايشا, قازاققا جاناشىر لاردىڭ قاراسى كوبەيگەن دە حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى دە جاقسارادى, ۇلتتىق بولمىسى دا قالىپتاسادى.

قارلىعاش زارىققانقىزى