قازاق-ارميان قارىم-قاتىناسىندا قانداي تاريحي بايلانىس بار؟

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ اقوردادا جەرگىلىكتى جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇقباتىندا قازاقستان مەن ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىق قارىم-قاتىناسقا  ؛بايلانىستى قويىلعان سۇراققا: ء«؛...بىزدىڭ ارمەنيامەن تاريحي, ءتىپتى تىلدىك جاعىنان دا ورتاقتىعىمىز مول. سوندىقتان مەن ىنتىماقتاستىق قارىم-قاتىناستىڭ بولاشاعىنا سەنىممەن قارايمىن. ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان, قازاقستان جاعىنان, ءوزارا قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ ءۇشىن مۇمكىن بولعان بارلىق جاعداي جاسالاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەڭىزدەر»؛, - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.

[«؛ۋ ناس وچەن منوگو وبششەگو, مەجدۋ پروچيم, س ارمەنيەي س توچكي زرەنيا يستوريي ي داجە يازىكا. پوەتومۋ يا س وپتيميزموم سموتريۋ نا بۋدۋششەە سوترۋدنيچەستۆو. نە سومنەۆايتەس, چتو س ناشەي ستورونى, سو ستورونى كازاحستانا, بۋدەت دەلاتسيا ۆسە ۆوزموجنوە, چتوبى ۋكرەپليات سوترۋدنيچەستۆو»؛]

وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردە «؛وڭتۇستىك كاۆكازداعى ارمەنيا مەن ەۋرازياداعى قازاقستاننىڭ اراسىندا قانداي بايلانىستار بولۋى مۇمكىن؟»؛ دەگەن ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلۋدا. ءتىپتى كەيبىر وزگە ەلدىڭ ازاماتتارى بۇدان ساياسي استار ىزدەگەن پىكىرلەرىن دە جاريالاۋدا.

قازاقستان پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ ءجۋرناليستىڭ قويعان ساۋالىنا بەرگەن جاۋابىندا نە ايتقىسى كەلدى؟ قازاقستان الەمنىڭ الىس-جاقىن بارلىق مەلەكەتتەرىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا ەكەندىگىن جانە ونى ودان ءارى جالعاستىرا بەرەتىندىگىن قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ سايلاۋالدى كونسەپسياسىندا اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. ارمەنيا رەسپۋبليكاسىمەن دە وسىنداي ءوزارا ىنتىماقتاستىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دا جالعاسا بەرەرى ءسوزسىز. بۇعان 2010 جىلدان بەرگى ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن ەرەۆان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستىڭ ناتيجەسىندە ماگيسترانتتار مەن اسپيرانتتاردىڭ قازاقستان مەن ارمەنيادا تاجىريبەدەن ءوتۋىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ەرەۆان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە «؛قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتى»؛ دەپ اتالاتىن ارنايى كابينەت جاساقتالىپ, وندا قازاقتىڭ دانالارى اباي, ىبىرايلاردان باستاپ, كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ پورترەتتەرى ءىلىنىپ, ەڭبەكتەرى قويىلۋمەن قاتار, م. اۋەزوۆتەن باستاپ قازاق ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى جيناقتالعان. ول جەردە ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە قازاق ءتىلى ۇيرەتىلىپ, قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنەن, قازاقستان تاريحىنان ارنايى دارىستەر وقىتىلادى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اسپيرانتى شۋشان حاچاتريان قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەندىگى سونداي &ndash؛ م. اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ءتۇپنۇسقاسىنان وقىپ, وسى تاقىرىپتاعى ديسسەرتاسيالىق جۇمىسىن اياقتاپ, قورعاۋعا دايىندالۋدا. ءسويتىپ, ارميان جاستارى اراسىندا قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە, قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىق تۋىنداپ وتىرعانىن كورەمىز.

ال ەكى ەل اراسىنداعى «؛تاريحي, ءتىپتى تىلدىك ورتاقتىقتارىمىز مول»؛ دەگەندە قازاقستان پرەزيدەنتى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ 70 جىلدىق ورتاق تاريحىمەن قاتار, قازاق ۇلتىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ كونە زامانداردان باستاپ كەشەگى ورتا عاسىرلارعا دەيىن, ات تۇياعى جەتكەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى ەلدەرمەن ءتۇرلى قارىم-قاتىناستاردا بولعاندىعىن, ول ەلدەردىڭ تاريحىندا, تىلىندە قالدىرعان ىزدەرىن ايتىپ وتىر دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون. ءيا, ارميان ءتىلى ۇندىەۋروپا تىلدەرى توبىنا جاتاتىن ءتىل ەكەندىگى, ال قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ قىپشاق توبىنا جاتاتىن, جۇيەلەرى بولەك-بولەك تىلدەر ەكەندىگى ءمالىم. عاسىرلار بويىنا سوزىلعان ءتۇرلى تاريحي-الەمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىستى ءبىر ءتىل ەكىنشى ءبىر تىلدەن, وزىندە جوق اتاۋلاردى قابىلداپ داميتىنى بەلگىلى. ءبىر حالىقتىڭ ەكىنشى ءبىر حالىقپەن بايلانىسى جايىنداعى دەرەكتەر جەر-سۋ, ەلدىمەكەن اتاۋلارى, ياعني توپونيمدەرمەن قاتار, ادام اتتارىندا (انتروپونيمدەردە), اسىرەسە تەكتەرىندە &ndash؛ پاترونيمدەردە ساقتالىپ قالادى. بۇل الەم تىلدەرىنە ءتان &ndash؛ قۇبىلىس. راس, ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىنداعى مۇنداي وزگە ءتىلدىڭ كۋاسى بولاتىن اتاۋلاردى ءوز تىلدەرىندەگى اتاۋلارمەن الماستىرۋعا تىرىسادى جانە الماستىرادى دا. ءبىراق جازبا تاريحي دەرەكتەمەلەردەن, ءتۇرلى كارتالاردان كونە دەرەكتەردى كوپتەپ تابۋعا بولادى. ەندى وسىمەن بايلانىستى ويلارىمىزدى ورتاعا سالايىق.

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ەلباسى ءن.ا. نازارباەۆ ءوزىنىڭ قازاقستاننىڭ الەمدىك وركەنيەتتەگى ورنىن انىقتاۋعا ارنالعان «؛ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى»؛ اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «؛ۇشىنشىدەن, كەيىنگى جىلدارى تابىلعان تاريحي جəدىگەرلەر ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ءوز زامانىنداعى ەڭ وزىق, ەڭ ۇزدىك تەحنولوگيالىق جاڭالىقتارعا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنىن ايعاقتايدى. بۇل جəدىگەرلەر ۇلى دالانىڭ جاھاندىق تاريحتاعى ورنىنا تىڭ كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

تىپتى, قازاقتىڭ كەيبىر رۋ-تايپالارىنىڭ اتاۋلارى «؛قازاق»؛ ەتنونيمىنەن تالاي عاسىر بۇرىن بەلگىلى بولعان. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كوكجيەگى بۇعان دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن كەزەڭنەن تىم əرىدە جاتقانىن ايعاقتايدى. ەۋروپاسەنتريستىك كوزقاراس ساقتار مەن عۇندار جəنە باسقا دا بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى بابالارى سانالاتىن ەتنوستىق توپتار ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تاريحي ەتنوگەنەزىنىڭ اجىراماس بولشەگى بولعانى تۋرالى بۇلتارتپاس فاكتىلەردى كورۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق»؛ - دەپ, قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويعان بولاتىن.

تۇركى حالىقتارى مەن وڭتۇستىك كاۆكازدىڭ تاريحي-مادەني بايلانىستارىنىڭ تامىرى تەرەڭگە تارتادى. ول جەرلەردە كونە ءداۋىر ساقتارىنان باستاپ, عۇنداردىڭ, حازارلاردىڭ, وعىزدار مەن قىپشاقتاردىڭ ىزدەرى تايعا تاڭبا باسقانداي سايراپ جاتىر. ؛

شىعىسىندا ەرتىستەن باستاپ, باتىسىندا دۋنايعا دەيىنگى ۇلى دالا ورتاعاسىرلاردا دەشتي -قىپشاق اتالىپ, ونىڭ تۇرعىندارى اينالاسىنداعى الىس-جاقىن ەلدەرمەن ءتۇرلى قارىم-قاتىناستاردا بولعانى ءمالىم. وڭتۇستىك كاۆكازعا, ودان ءارى يران, اراب ەلدەرىنە تۇركى تايپالارى كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىگىمەن دە, سولتۇستىگىمەن دە ءوتىپ وتىرعان. ستراتەگيالىق جاعىنان ىڭعايلى وڭتۇستىك كاۆكاز اۋماعى عاسىرلار بويى ءتۇرلى سوعىستاردىڭ الاڭى بولىپ قانا قويماي, مادەنيەتتەردىڭ دە توعىسقان اۋماعى بولدى.

ورتاعاسىرلار ارمياندار تاريحىنداعى ەڭ قارالى ءداۋىر بولىپ ەسەپتەلەدى. و باستا يران مەن ۆيزانتيانىڭ قولاستىندا بولعان ارميانداردى vii عاسىردا ارابتار جاۋلايدى, ودان كەيىن مۇسىلمان سەلجۇكتەردىڭ قاراۋىنا كوشەدى. گرۋزين پاتشاسى داۆيت ءىى قىرىق مىڭ قىپشاق اسكەرىنىڭ كۇشىمەن سەلجۇكتەردى ىعىستىرىپ شىعارعاننان كەيىن, ارميانداردىڭ ءبىر بولىگى از ۋاقىت گرۋزيندەرگە باعىنىپ تۇرادى دا, موڭعول شابۋىلىنان كەيىن يلحانداردىڭ بوداندىعىندا, جالايىرلاردىڭ, اققويلى, قاراقويلىلاردىڭ, كەيىن قىزىلباس سەفەۆيلەردىڭ بيلەۋىندە بولادى. دەربەس مەملەكەتى بولماي, جەكە-جەكە كنيازدىكتەرگە ءبولىنىپ ۆاسسالدىق ءومىر كەشكەن ولاردىڭ جەرىن 1048 جىلى ەرتۇعىرىل, ال 1064 جىلى الىپ ارىسلان باستاعان سەلجۇكتەردىڭ جاۋلاۋىنا ۇشىرايدى. سەلجۇكتەر مەن ۆيزانتيا اراسىنداعى 1071 جىلى تامىزدا بولعان ماناسكەرت شايقاسىندا حريستيان الەمى رەتىندە سۇيەۋ بولعان گرەكتەر ويسىراي جەڭىلگەن سوڭ, ارمياندار بوسىپ, جەر-جەرگە تاراپ كەتەدى. ءبىر بولىگى گرۋزيا مەملەكەتىنىڭ قاراۋىنا وتەدى.

گرۋزيانىڭ داۆيت ءىv پاتشاسى 1118 جىلى, قاسىنا كەڭەسشىلەرى مەن نوكەرلەرىن ەرتىپ, سولتۇستىك كاۆكازدى جايلاعان قايىن جۇرتى قىپشاقتاردان كەلىپ كومەك سۇرايدى. سول جىلى شارۋقاننىڭ ۇلى ارتىق باستاعان 45 مىڭ ءۇيلى قىپشاقتى داريال اسۋى ارقىلى قاپ تاۋىنىڭ ارعى بەتىنە الىپ ءوتىپ, گرۋزيا جەرىنە, رۋ-رۋعا ءبولىپ ورنالاستىرادى. «؛گرۋزيا تاريحىندا»؛ اسكەري قىزمەتكە قاجەتتى كەرەك-جاراقتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن ول قىپشاقتاردىڭ ەكى جىلدان كەيىن 40 مىڭ اتتى اسكەر شىعارعاندىعى, سونداي-اق, پاتشا مەن ونىڭ وتباسىن قورعايتىن, موناسپا دەپ اتالاتىن, 5 مىڭ ادامدىق ەرەكشە گۆارديا قۇرىلعانى ايتىلادى [كارتليس سحوۆرەبا-يستوريا گرۋزيي. &ndash؛تبيليسي, 2008].

قىپشاقتار شيرۆان پاتشالىعى مەن ارمەنيانى سەلجۇكتەردەن ازات ەتۋدە قىپشاق قوسىندارى الماس قىلىشتاي جارقىلداپ, ءبىرتۇتاس گرۋزيا مەملەكەتىن قۇرۋدا ەرەكشە ءرول اتقارادى. وسى قىزمەتتەرى ءۇشىن داۆيد پاتشا ولاردى ەل باسقارۋداعى ماڭىزدى ورىندارعا تاعايىندايدى. قىپشاقتار گرۋزيا مەملەكەتىندە ۇلكەن ساياسي كۇشكە اينالادى. داۆيد ءىv پاتشا ولگەننەن كەيىن (1125ج.) تاققا وتىرعان ونىڭ بالاسى دەمەترە ءى (1125-1156ج.), نەمەرەسى &ndash؛ گەورگيي ءىىى كەزىندە قىپشاقتار گرۋزين پاتشالارىنا ۇلكەن سۇيەنىش بولادى.

قىپشاق اسكەرلەرىنىڭ ارالاسۋىمەن داۆيد ءىv پاتشا, ونىڭ ۇرپاقتارى گرۋزياعا ۇزاق جىلدار قۇزىرەتىن جۇرگىزەدى, جاۋ قولىندا كەتكەن جەرلەرىن قايتارادى. قىپشاقتار مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى بيلىگىنە ارالاسادى, پارمەندى لاۋازىم تۇتقالارىن ۇستايدى.

قازىرگى ارمەنيا اۋماعىن مەكەندەگەن قىپشاقتارعا توقتالار بولساق, داۆيد پاتشا 45 مىڭ ءۇيلى قىپشاقتى قازىرگى ارمەنيانىڭ ديليجان ولكەسىنەن باستاۋ الىپ, گرۋزيا جانە ازەربايجان مەملەكەتتەرىنىڭ جەرىمەن وتەتىن اعىستافا وزەنىنىڭ اڭعارىنا ورنالاستىرعانى ءمالىم. وزەننىڭ بۇل اڭعارىندا اتالعان ءۇش ەل دە شەكتەسىپ جاتقانىمەن, نەگىزگى بولىگى ازەربايجاننىڭ قازاق اۋدانىنا قاراستى. اعىستافا وزەنىن بويلاپ, ارميان جەرىنە وتسەڭ قىپشاق اۋىلى تۇرعان ارتىق اۋدانى تاياق تاستام جەر. ارميان تاريحشىسى ت.س. ەرەميان قىپشاقتاردىڭ بۇل ولكەگە قونىستانۋىن ؛ گەورگيي ءىىى-شى مەن تامار پاتشايىم بيلىك قۇرعان كەزەڭمەن بايلانىستا قاراستىرادى.

تامار پاتشايىمنىڭ بيلىك قۇرعان كەزىندە, ونىڭ اسكەرباسى بولعان زاكارە, قىپشاقتار مەكەندەگەن وسى جەردى ساتىپ الىپ, 1201 جىلى عىپچاحاۆانك (قىپشاق موناستىرى) موناستىرىن سالدىرادى. بۇل اۋىل 1946 جىلعا دەيىن عىپچاح (قىپشاق), ال موناستىر «؛عىپچاحاۆانك»؛ دەپ اتالعان ء(قازىر ھاريچ دەپ اتالادى). وسى كەسەنەنىڭ قابىرعاسىندا 1304 جىلى ارميان تىلىندە جازىلعان: «؛...يلحان عازان حاننىڭ الەمدى بيلەگەن كەزىندە, مەن ؛ ەلحۇتلۇ چاعان ۇلى جانە مەنىڭ ۇلىم اباش پەن مەنىڭ قاتىنىم حۋتلۋ اۋليە استاۆاساسينگە قوسىلىپ, وسى شىركەۋدىڭ قازىناسىنا ءبىزدىڭ ۇلەسىمىزدە قالعان ماي شايقايتىن ورىندى سىيلادىق...كىم دە كىم داۋ شىعاراتىن بولسا قۇداي مەن پايعامباردىڭ قارعىسىنا ۇشىراسىن. ورىنداۋشىلار قۇدايدىڭ العىسىنا بولەنسىن. 753 (=1304) جىلدىڭ جاز ايى»؛ دەگەن اقپارات بار. ت.س. ەرەميان جازىلعان جىلى كورسەتىلمەگەن «؛مەن تريتۋر, قۇدايدىڭ كۇناھار قۇلى, حۋپاسارەنستەردىڭ جۇزىمدىگىنىڭ شيرەك بولىگىن ءوز ەڭبەگىممەن ساتىپ الدىم دا ونى قاسيەتتى شىركەۋگە بەردىم. (سول ءۇشىن) شىركەۋ قىزمەتكەرى امازاسپ اپوستول اندرەي مەيرامى كەزىندە ءۇش كۇن ليتۋرگيا وقىلۋىن بەلگىلەدى. كىم دە كىم مۇنى بۇزسا ءحريستىڭ قاھارىنا ۇشىراسىن»؛ دەگەن جازۋدى مىسالعا كەلتىرىپ, اۋلەت اتىندا قولدانىلعان «؛حۋپاسارەنستەر»؛ - قىپشاقتار, ياعني 1178-1185 جىلدارى بيلىك قۇرعان گرۋزين پاتشاسى گەورگيي ءىىى-نىڭ باس قولباسشىسى (اميرسپاسالار) جانە ؛ ىشكى ىستەر ءمينيسترى دارگەيىندەگى ءۋازىرى (مانداتۋرتۋحۋسەسي) بولعان قىپشاق قۇباساردىڭ ۇرپاقتارى [ەرەميان ت.س. يۋريي بوگوليۋبسكيي پو ارميانسكيم ي گرۋزينسكيم يستوچنيكام // ناۋچنىە ترۋدى ەرەۆانسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو ۋنيۆەرسيتەتا, توم ءححىىى, 1946. -393-394 بەتتەر] دەگەن توقتام جاسايدى.

ارميان تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىندا حۋنداردان باستاپ, بارلىق تۇركى حالىقتارىن كەيدە ھون دەگەن جالپى اتاۋمەن, كەيدە وزدەرىنىڭ اتاۋلارىمەن بەرىپ وتىرعان. «؛سولتۇستىكتەگى حالىقتار»؛ دەپ تە اتاعان.

حىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كيراكوس گاندزاكەسيدىڭ «؛ارمەنيا تاريحى»؛ ەڭبەگى وسى كەزەڭدەگى تاريحي وقيعالاردى بايانداعان قۇندى شىعارمالار قاتارىنان ورىن الادى. ول گاندزاك قالاسىندا (قازىرگى ءازىربايجاننىڭ گياندجى) 1200-1202جج. تۋىپ, 1271 ج. قايتىس بولعان.

گاندزاكەسي ەڭبەگىنىڭ 12-تاراۋىندا قىپشاقتاردىڭ گرۋزيا پاتشاسى لاشا گەورگيدەن (تامار پاتشايىمنىڭ ۇلى, 1213-1222 جىلدارى پاتشالىق قۇرعان) قونىس سۇراعانى, تىلەكتەرى ورىندالماعان سوڭ, ولاردىڭ گاندزاك قالاسىنىڭ ماڭىنا ورىن تەپكەندەرى, سول جەردىڭ ارمياندارى ولاردى وزدەرىن گرۋزيندەردەن قورعايتىن كۇش رەتىندە باعالاپ, ولارعا ازىق-تۇلىكپەن كومەكتەسكەنى تۋرالى ايتىلادى.

ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇركيامەن شەكتەسەتىن شيراق وبلىسىندا ارتىق دەگەن اۋدان بار. اۋدان ورتالىعى ارتيك ؛ (قازىرگى اتاۋى) قالاسىنىڭ كۇنشىعىسىندا 2-2,5 شاقىرىمداي جەردە, تاۋدىڭ باۋرايىنا قونىس تەپكەن قىپشاق دەگەن شاعىن اۋىلداعى 1206 جىلى سالىنعان حىپچاكاۆانك (حىپچاق+اۆانگ (اۆانگ &ndash؛ موناستىر, ناقتى ايتقاندا «؛قىپشاق موناستىرى»؛ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى).

شىركەۋدىڭ شىراقشىسى گاچيك حاچاتۋرياننىڭ ايتۋىنشا, شىركەۋدىڭ توبەسىندە كۇمبەز ىسپەتتى مۇناراسى بولعان ەكەن. ءقازىر شىركەۋ ؛ بىرنەشە رەت جوندەۋدەن وتكەن دە, سىرت جاعىنداعى كىرەبەرىسى بولماسا, بۇرىنعى كۇمبەزدى قالپى تولىق ساقتالماعان.

بۇل جەردە باسى اشىلماي جاتقان ماسەلەلەر بارشىلىق: "اعايىندى يۆانە مەن زاكارەلەر قاي ۇلتتىڭ وكىلى, اۋىل نەگە قىپشاق اتالعان, ايماقتىڭ ارتىق اتالۋىنىڭ سول داۋىردە گرۋزيا پاتشاسى داۆيدكە دوننىڭ بويىنان 45 ؛000 اسكەرمەن كومەككە بارعان ارتىق باتىرمەن تاريحي بايلانىسى قانداي, شىركەۋدىڭ كەزىندە كۇمبەزدەلىپ, شىعىستىڭ ۇلگىسىمەن جابىلۋى نەلىكتەن, كەيىن ول قىپشاقتار قايدا كەتتى, ارميان-قىپشاقتارمەن بايلانىستارى بار ما؟" دەگەن سياقتى قويا بەرسەڭ شىعا بەرەتىن سۇراقتار كوپ. ؛ ايتۋلارىنا قاراعاندا, اۋىلدا xiii-xiv عاسىرلاردا قىپشاقتاردىڭ جاساقتارى مەكەن ەتكەن ەكەن. وعان سول جەردەگى شاشىلىپ جاتقان قورىمداعى قويتاستار مەن ساندىقتاستار ءۇنسىز كۋا بولىپ تۇر.

گرۋزيادا بيلىك باسىندا بولعان قۋباساردىڭ ۇرپاقتارى اتالارىنىڭ ؛ اتىمەن اتالۋىن زاڭدى قۇبىلىس, قازاققا ءتان دۇنيە دەپ قاراعان ءجون. ارتىق اتاۋىن دا, كەزىندە دەشتى قىپشاقتان ارتىق حانمەن بىرگە گرۋزياعا ءوتىپ, ءبىر عاسىردان كەيىن (الدە ەرتەرەك) ارمەنياعا قونىس تەپكەن ارتىق حاننىڭ قوسىنىمەن بايلانىستى قاراۋعا نەگىز بار. ؛ ؛  ؛

ارميانداردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىندە قىپشاقتاردىڭ ىقپالى بولعانى ءسوزسىز. ولاردىڭ ارمەنياداعى تاريحي-مادەني ىزدەرى سايراپ جاتىر. ارميان تىلىندەگى تۇرمىستىق اتاۋلار مەن كەيبىر ەتنوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەردەن بەرىسى قىپشاقي, ءارىسى جالپىتۇركىلىك بايلانىستاردى انىقتاۋعا بولادى. مىسالى, ارميانداردىڭ 7 اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋى 11-12 عاسىرلاردان باستالىپتى. كەيىن, شىركەۋ ارميان دياسپورالارىنا بەس اتاعا تولعان سوڭ قىز الىسۋعا رۇقسات بەرگەنىمەن, مۇمكىندىگىنشە قان ارالاستىرماۋعا ءالى كۇنگە دەيىن تىرىسادى. ؛ ال ەندى قاراڭىز, قاپ تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندە ارمياندارعا بيلىك جۇرگىزگەن پارسىلاردا, ارابتاردا, وعىز-سەلجۇكتەر مەن وسمانلىلاردا, ءتىپتى ازەربايجانداردا جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرى جوق. سوندا بۇل كىمنىڭ اسەرى؟ ارينە قىپشاقتارىڭ اسەرى بولىپ شىعادى. ارميانداردا جىگىتكە قالىڭدىقتى اتا-اناسى تاڭداپ, قۇدا ءتۇسىپ الىپ بەرۋ ءالى كۇنگە شەيىن ساقتالىپ كەلەدى ەكەن.

قورجىن مەن الاشانىڭ ءتۇر-تۇرى جاسالۋىمەن عانا ەمەس, اتالۋىمەن مەن ۇقساس (حوردجۋن, الاچا), كات &ndash؛ ءسۇت (قاتىق سوزىمەن سالىستىرىڭىز), سۋدجۋك &ndash؛ جاڭعاقتىڭ داندەرىن ۇزىندىعى 60 سم-دەي ەتىپ جىپكە ءتىزىپ, قايناپ قويىتىلعان ءجۇزىم شىرىنىنا مالىپ الىپ (قويۋ شىرىن جاڭعاق داندەرىنىڭ سىرتىنا ىشەكتەي جابىسىپ, اۋا جىبەرمەيدى) جاسالعان تاعام ءتۇرى؛ حاش &ndash؛ اس, حاشلاما &ndash؛ قوي ەتىنەن بۇقتىرىلىپ جاسالعان تاعام, سونىمەن بىرگە مالشىلاردىڭ تاسقورىعى, سورپانى تومىرتقالاپ ءىشۋ, دالادا سىرنە ءپىسىرۋ, شيكى ەتتەن باستىرما جاساۋ, ايراننان, قاتىقتان سورپا جاساۋ, قۇرت, ىرىمشىك جاساۋ ت.ب. سياقتى تاعام دايىنداۋدىڭ الشاقتىقتان ورتاقتىعى باسىم.

ارميان تىلىندە ساقتالعان قىپشاق ءتىلىنىڭ ىزدەرى ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋدىڭ نىسانى بولعان جوق. دەگەنمەن, بىردەن كوزگە ءتۇسىپ, قۇلاققا جىلى ەستىلەتىن «؛وشحار»؛ - قوشقار (بۇل ءسوز ەرتە داۋىرلەردە ەنگەن), «؛حوي»؛ - قوي ت.ب. سياقتى سوزدەردەن تىس, ارميان تىلىندەگى انتروپونيمدەردە ياعني ادام اتتارىنىڭ قۇرامىندا ءارتۇرلى داۋىرلەردەن حابار بەرەتىن تۇركىلىك قابات وتە مول. پاترونيمدەردىڭ قۇرىلىمدىق نەگىزى تۇركى تىلدەرىندەگىدەي بولىپ كەلەدى دە, سوڭىنا &ndash؛يان, -س, -ەسي (سوڭعى &ndash؛ەسي قوسىمشاسى شىققان ايماعىن, مەكەنىن بىلدىرەدى) قوسىمشالارى قوسىلىپ, ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەگىندە بىردەي بولىپ ؛ كەلەدى. مىسال كەلتىرەر بولساق, يگيتيان, چولاحيان, حاتۋنيان, ساداحيان, عازاحيان, كوشكاريان, ورمانيان, كۋچۋكيان, حانگەلديان, كاراكوزيان, حادجيبەكيان, حۋداۆەرديان, حانلاريان, حالپاحچيان, كاراحانيان, چوپچۋنس, دجانگەلديان, ورمانچيان, ەتيكچيان, بادراكيان, سەلدجۋكيان, تۋركمەنيان, عازاريانس, عازاحەسيان, الاشكەرتيان, ابداليان, اميربەكيان, ياحشيبەكيان, اسليبەكيان, سارىبەگيان, احساحاليان, احكاشيان, حاشكايان, چاناحچيان, پالتاچيان. چارۋحچيان جانە س.س.

ارميان تىلىندەگى تۇركى سوزدەرى جايىنداعى مول دەرەكتەر گراچيا اچارياننىڭ «؛ەتيمولوگيچەسكيي كورەننوي سلوۆار ارميانسكوگو يازىكا. ت. 1-4. -ەرەۆان, 1973-1979؛ گر. اچاريان. سلوۆار ارميانسكيح ليچنىح يمەن. ت. 1-5. &ndash؛ەرەۆان, 1942-1948»؛ (ارميان تىلىندە) ەڭبەكتەرىندە قامتىلعان.

بەلگىلى ءبىر اۋماقتاردا شوعىرلانىپ قونىستانعان يررەدەنتتەر گەوگرافيالىق اتاۋلاردى انا تىلدەرىندە بەلگىلەي وتىرىپ, وزدەرىنە ءتان توپونيميا جۇيەسىن جاسايدى, ولاردى زەرتتەۋ عىلىمي تۇرعىدان نازار اۋدارۋدى ءسوزسىز قاجەت ەتەدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىنىڭ يدەولوگياسى يررەدەنتتەردى اسسيميلياسيالاۋعا باعىتتالعان. ەتنوستىڭ ءدىلىن, مادەنيەتى مەن رۋحاني بايلىعىن كورسەتەتىن وزىنە ءتان تىلدىك توپونيميالىق جۇيەنى قۇرۋشى جانە ونى ساقتاۋشى حالىقتىڭ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن جويۋ ماقساتىندا ترانسفورماسياعا ۇشىراتىلۋ ارقىلى اسسيميلياسيالاۋ پروسەسى ؛ توپونيميانى دا قامتيدى.

ول قۇبىلىستى «؛ادمينيستراتيۆنو-تەرريتوريالنوە دەلەنيە ارميانسكوي سسر»؛ اتتى ەڭبەكتەردەن قاي جىلى قانداي اتاۋلاردىڭ قالاي دەپ اۋىستىرىلعاندىعىنان ناقتى كورۋگە بولادى.

ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىندا حح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ورىن العان ساياسي قاقتىعىستاردىڭ سالدارىنان ارمياندار مەن ازەربايجاندار مەكەن ەتكەن جەرلەرىن تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. ناتيجەسىندە بۇرىنعى تۇركىلىك توپونيمدەرگە جاڭاشا اتاۋلار بەرىلدى.

ارمەنيا مەن قازاقستاننىڭ اراسىنداعى تاريحي ورتاقتىق

ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى تىلىنە قاتىستى ت.ي. گرۋنين, ە.ۆ. سەۆورتيان, دج. كلوسون, ج. دەني, ي. ابدۋلليندەر تاراپىنان قۇندى پىكىرلەر ايتىلدى. مىسالى, اكادەميك ە.ۆ. سەۆورتياننىڭ پىكىرىندە: «؛سەننەيشيم پامياتنيكوم رازگوۆورنىح كىپچاكسكيح يازىكوۆ يلي ديالەكتوۆ كونسا xiii &ndash؛ ناچالا xivۆ. پو-پرەجنومۋ وستاەتسيا «؛codex cumanicus»؛ (سس). سۋدەبنىە اكتى يز كامەنسا سوستاۆليايۋت درۋگوي ۆاجنەيشيي يستوچنيك, يز كوتوروگو وتنىنە موجنو چەرپات سۆەدەنيا وب ودنوم يز ستاروكىپچاكسكيح رازگوۆورنىح يازىكوۆ بولەە پوزدنەگو پو سراۆنەنيۋ س سس ۆرەمەني. درۋگيە ارميانو-كىپچاكسكيە تەكستى موجنو بىلو بى وتنەستي ك پامياتنيكام ارميانو-كىپچاكسكوگو ليتەراتۋرنوگو يازىكا, ۆ كوتوروم مى ۆپراۆە رازليچات يازىك چيستو رەليگيوزنىح سوچينەنيي, يازىك سۋدەبنو-پراۆوۆىح دوكۋمەنتوۆ ي ناچاتكوۆ حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى نازيداتەلنو-اپوكريفيچەسكوگو ناپراۆلەنيا»؛ [دوكۋمەنتى نا پولوۆەسكوم يازىكە xvi ۆ. (سۋدەبنىە اكتى كامەنەس-پودولسكوي ارميانسكوي وبششينى). ترانسكريپسيا, پەرەۆود, پرەديسلوۆيە, ۆۆەدەنيە, گرامماتيچەسكيي كوممەنتاريي ي گلوسساريي ت.ي. گرۋنينا. پود رەداكسيەي ە.ۆ. سەۆورتيانا. ستاتيا يا.ر. داشكەۆيچا. &ndash؛موسكۆا: يزداتەلستۆو «؛ناۋكا»؛, 1967. 14 ب.] دەگەن ورنىقتى پايىممەن جان-جاقتىلىعى كورىنەدى. «؛پامياتنيكي ستاروكىپچاكسكوگو يازىكا, سوستاۆلەننىە نا ارميانسكوم الفاۆيتە, ەششە نە ۆوشلي ۆ نادلەجاششەي ستەپەني ۆ پراكتيكۋ يسسلەدوۆانيي پو يستوريي تيۋركسكيح يازىكوۆ. مەجدۋ تەم وني حرانيات ۆ سەبە سەننىە سۆەدەنيا, ستول نەوبحوديمىە ۆ سراۆنيتەلنو-يستوريچەسكيح شتۋدياح ۆ وبلاستي تيۋركولوگيي»؛ [55]

سونىمەن قاتار ارميان الىپبيىمەن قىپشاق تىلىندە جازىلعان, سيپاتى جاعىنان ءارتۇرلى, كولەمى مول جازبالار بار. تۇركىتانۋ عىلىمىندا ولاردى «؛ارميان-قىپشاق»؛ ەسكەرتكىشتەرى دەپ اتايدى. بۇل مۇرالار ارمەنيادا ەمەس, نەگىزىنەن قازىرگى ۋكراينانىڭ كامەنەس-پودولسك, لۆوۆ قالالارىندا جازىلعان. ەرەۆان قالاسىنداعى كونە قولجازبالار كىتاپحاناسى ماتەناداراندا ساقتاۋلى «؛قىپشاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى»؛, ارميانشا-قىپشاقشا سوزدىكتەر, جىل قايىرۋ, ءدىني ەڭبەكتەر ۋكراينا جەرىندە جازىلىپ, ارمەنياعا كەيىننەن اكەلىنگەن دۇنيەلەر.

ول كەزدەگى رەچ پوسپوليتا قۇرامىندا بولعان قازىرگى ۋكراينا جەرىندە ارميانداردىڭ دەربەس قۇقىعى بار ؛ قاۋىمى (كولونياسى) قۇرىلىپ, ءىس قاعازدارى ءۇش تىلدە &ndash؛ ارميان, قىپشاق, پولياك تىلدەرىندە جۇرگىزىلگەن. حv عاسىردا (1496 جىلدان باستاپ) ورتالىعى كامەنەس-پودولسك قالاسى بولعان. ارميان الىپبيىمەن سول كەزدەگى قىپشاق تىلىندە نەمەسە قىپشاق ءتىلى تۋرالى ارميان تىلىندە جازىلعان ماتەريالدار بار.

قىپشاق تىلىندە سويلەپ, حريستيان ءدىنىنىڭ ارميان-گريگوريان بۇتاعىن تۇتىنعان, قاۋىم بولىپ ءومىر سۇرگەن بۇل ەتنيكالىق توپتىڭ قاي ؛ حالىققا ءتان ەكەندىگى عىلىمدا باسى اشىق قالىپ كەلەدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى پىكىر-تالاستاردا: «؛ەگەر ولار قىپشاقتار بولسا, وندا حريستيان ءدىنىن قابىلداعان كۇننىڭ وزىندە ۇلتتىق, رۋلىق مەنتاليتەتتەرىن جوعالتۋعا نە سەبەپ بولدى؟ ارميانداردىڭ الەمنىڭ جارتىسىن بيلەگەن قىپشاقتارعا ءدىني, ساياسي اسەرى ونداي دارەجەدە بولا الماعان. سوندىقتان ولار (قىپشاق تىلىندە سويلەگەندەر) قىپشاقتار ەمەس, قىرىمدا اسسيميلياسيالانعان ارمياندار»؛ دەگەن پىكىرلەر دە بار. ءارى, مۇنىمەن قاتار, لينگۆيستيكالىق, ياعني, تىلدىك تۇرعىدان زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان: ء«؛بىر حالىقتىڭ ءتىلىن ەكىنشى ءبىر حالىقتىڭ ارميان-قىپشاقتار سياقتى تەرەڭ مەڭگەرۋى مۇمكىن ەمەس, سوندىقتان ولار &ndash؛ قىپشاقتار بولۋى كەرەك»؛ دەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بۇل ماسەلەنى ءالى دە تۇبەگەيلى تۇردە, ەتنولينگۆيستيكالىق, ەكسترالينگۆيستيكالىق, تاريحي-ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ قاجەت. ؛

بىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكەن جازبالار ءحvى عاسىردىڭ 20 جىلدارى مەن ءحvىى عاسىردىڭ اياعىن قامتيدى. ودان بۇرىنعى كەزەڭدە جازىلعاندارى جوعالعان, ازىرشە تاعدىرلارى بەلگىسىز. دەگەنمەن, كەيىنگى كەزدەردە تابىلعان قولجازبا كىتاپتار بۇل مول مۇرانىڭ ەرتە داۋىرىنەن حابار بەرەتىن جازبالاردىڭ ءبىر جەرلەردە ساقتالۋى دا مۇمكىن-اۋ دەگەن ويلارعا جەتەلەيدى.

ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى ارمەنيانىڭ ەرەۆان قالاسىنداعى كونە قولجازبالار كىتاپحاناسى ماتەناداران قورىندا (8 قولجازبا), ماسكەۋ, سانكت-پەتەربۋرگ كىتاپحانالارىندا, كيەۆ, لۆوۆ قالالارىنىڭ مۇراجايلارىندا, سونداي-اق پولشا, فرانسيا, رۋمىنيا, نيدەرلاندى, يتاليا, اۆستريا ەلدەرىندەگى مۇراجايلار مەن مۋزەيلەردە, سونىمەن قاتار, جەكە ادامداردىڭ قولدارىندا ساقتاۋلى.

ارميان-قىپشاقتاردىڭ جازبا مۇرالارى ولاردىڭ ەكونوميكالىق, ساياسي-الۋمەتتىك, مادەني ومىرىنەن مول ؛ ماعلۇمات بەرەتىن, جانرى مەن ءستيلى جاعىنان ءار ءتۇرلى, كولەمى ۇلكەن جادىعاتتار. وسى سالاداعى كەيىنگى زەرتتەۋلەردە بۇل جازبا مۇرالار التى توپقا ءبولىنىپ قاراستىرىلىپ ءجۇر: 1) تاريحي جازبالار؛ 2) زاڭ كودەكستەرى مەن اكت قۇجاتتارى؛ 3) فيلولوگيالىق ەڭبەكتەر؛ 4) ءدىني ادەبيەتتەر؛ 5) كوركەم شىعارمالار؛ 6) جاراتىلىستانۋ-عىلىمي ادەبيەتتەر.

ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىن جاريالاۋدا گ. اليشان, ج. دەني, ە. شيۋتس, ە. ترىيارسكي, ي. ۆاشاري, م. لەۆيسكيي, ر. كون جانە ت.ب. شەت ەل عالىمدارىمەن قاتار, بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ اۋماعىنداعى ت.ي. گرۋنين, ا.ن. گاركاۆەس, ي. ابدۋللين, يا.ر. داشكەۆيچ سياقتى عالىمدار كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.

جالپى ارميان جازۋلى قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اراسىندا كوركەم اۋدارما ستيلىنە جاتاتىن «؛دانا حيكار ءسوزى»؛ شىعارماسىنىڭ ورنى بيىك. حريستيان جىل ساناۋىنان جەتى عاسىر بۇرىن اسسيريا-ۆاۆيلونيادا دۇنيەگە كەلگەن بۇل مورالدىق-ديداكتيكالىق شىعارما ءاۋ باستا ارامەي تىلىندە جازىلىپ, كەيىن بۇتكىل شىعىس ەلدەرىنە, ورتاعاسىرلاردا ەۋروپالىقتارعا دەيىن تارالعان. قىپشاقتار تۇركى الەمىندە تۇڭعىش رەت بۇل شىعارمانى ارميانشا نۇسقاسىنان ءوز تىلدەرىنە قىسقارتىپ اۋدارعان. ءتىلى كوركەم, مازمۇندى, ناسيحاتى مول بولعاندىقتان وسى شىعارمامەن قازاق وقىرمانىن تانىستىرۋدى مۇرات تۇتقان ەدىك. شىعارما جەلىسى مەن ونداعى قاناتتى سوزدەر ءارىسى ىنجىلدە, «؛كاليلا مەن ديمنادا»؛, «؛مىڭ ءبىر ءتۇن»؛ شىعارماسىندا كورىنىس تاپقان جانە تەولوگتار, فيلوسوفتار تاراپىنان الەمدىك دەڭگەيدە زەرتتەلۋدە. جۋىردا وسى شىعارمانىڭ ارميان الىپبيىمەن جازىلعان, بۇرىن بەلگىسىز بولعان, تۇرىك تىلىندەگى نۇسقاسى قولىمىزعا ءتۇستى.

ارميان جازۋلى قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەپ, جاريالاۋدا, جوعارىدا اتتارى اتالعان عالىمداردان باسقا, وسى سالانىڭ ۇلكەن مامانى, قازاقستاندىق تۇركولوگ-عالىم الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركاۆەستىڭ ەڭبەگى مول.

ا.ن. گاركاۆەس دۇنيە ءجۇزى كىتاپحانالارى مەن ءتۇرلى مۇراعاتتارعا تاراپ كەتكەن ارميان-قىپشاق تىلىندەگى جازبا مۇرالاردى, اتاپ ايتقاندا «؛ارميانشا-قىپشاقشا دۇعالىقتىڭ (پسالتير)»؛ (1575-1580) ەكى نۇسقاسى مەن وعان ارنالعان ارميانشا-قىپشاقشا سوزدىكتى ترانسكريپسيالاپ جاريالادى (2001ج.).

2002 جىلى الماتىداعى «؛دەشت-ي قىپشاق»؛ ەۆرازيالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنان «؛كىپچاكسكوە پيسمەننوە ناسلەديە: كاتالوگ ي تەكستى پامياتنيكوۆ ارميانسكيم پيسموم»؛ (1 توم) دەگەن اتپەن كولەمى 1084 بەتتىك ەڭبەك جارىق كوردى. بۇنداي ەڭبەك قىپشاقتانۋ سالاسىندا بۇرىن-سوڭدى جاسالماعان باعا جەتپەس قۇندى دۇنيە بولىپ تابىلادى. ويتكەنى وندا 1519-1628 جىلدار ارالىعىندا جازىلىپ ساقتالعان 109 قولجازبا مەن 1618 جىلى قىپشاق تىلىندە ارميان جازۋىمەن باسپادان باسىلىپ شىققان «؛العىش بىتىكى»؛- دۇعالىقتار كىتابىنىڭ ماتىندەرى ترانسكريپسيالانىپ, كوپشىلىگى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ بەرىلگەن, اكت كىتاپتارىنىڭ مازمۇندالعان كاتالوگى مەن ءماتىن ۇلگىلەرى كورىنىس تاپقان. ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى &ndash؛ الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە شاشىلىپ كەتكەن, ءار كەزدە ءار ەلدە جارىق كورگەن, ءالى جارىق كورمەگەن قىپشاق جازبا مۇرالارىن ءبىر جەرگە جيناقتاپ, زەرتتەۋشىلەرگە ەكى عاسىرعا جۋىق مەزگىلدى قامتىعان, ءتۇرلى جانرداعى مول ماتەريالمەن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگىن جاساعاندىعىندا.

2003 جىلى «؛ارميان تورە بىتىگىنىڭ قىپشاق-پولياك ۆەرسياسى جانە ارميان-قىپشاق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسى»؛, لۆوۆ, كامەنەس-پودولسكيي, 1519-1594جج. دەگەن ەڭبەك ؛ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جاريالاندى. وندا ارميان-قىپشاق, لاتىن تىلىندەگى ماتىندەر ترانسكريپسيالانىپ, قازاق, ورىس, ۋكراين تىلدەرىنە اۋدارىلىپ, قىپشاقشا &ndash؛ قازاقشا, قىپشاقشا &ndash؛ ورىسشا تەرمينولوگيالىق سوزدىك بەرىلگەن. ەڭبەكتى باسپاعا دايىنداپ, ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى مەن عىلىمي رەداكسياسىن ا.ن. گاركاۆەس جاساعان دا, ال ؛ قازاقشاعا تاريحشى عالىم, قر ۇعا اكادەميگى ع. ساپارعاليەۆ اعامىز ءتارجىمالاعان. سونداي-اق «؛تورە بىتىكىنىڭ»؛ لاتىنشا نۇسقاسىن ۋكراين تىلىنە اۋدارىپ جاريالاعان م. كاپرالدىڭ ەڭبەگى, ارميان-قىپشاقتارى مەن ولاردىڭ جازبا مۇرالارى جايىنداعى شولۋ ماقالا جانە ادەبيەتتەردىڭ بيبليوگرافياسى اتالعان جيناقتىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعارىلاتا تۇسكەن.

ا.ن. گاركاۆەس جاريالاعان بۇل مۇرالار قىپشاقتانۋ سالاسىنا قوسىلعان زور ۇلەس, سونىمەن قاتار ؛ قىپشاقتانۋ سالاسىنداعى سونى ىزدەنىستەرگە, تاريحي-سالىستىرمالى زەرتتەۋلەرگە جول اشاتىن ەڭبەك ەكەندىگى اقيقات.

ارميان-قىپشاقتاردىڭ جازبا مۇرالارى ولاردىڭ ەكونوميكالىق, ساياسي-الۋمەتتىك, مادەني ومىرىنەن مول ماعلۇمات بەرەتىن, جانرى مەن ءستيلى جاعىنان ءار ءتۇرلى, كولەمى ۇلكەن جازبالار دەدىك. ال شىعارمالار ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە كەلەر بولساق, ارينە, ارادا جاتقان بەس عاسىرعا جۋىق ۋاقىت پەن سلاۆيان تىلدەرىنىڭ قورشاۋىندا بولۋى, رەچ پوسپوليتا مەملەكەتىنە ساياسي-ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سوزدىك قۇرامىنا تەرەڭ ءىز قالدىرعانى راس. ورتاعاسىر جازبا مۇرالارىنىڭ اراسىندا ارميان جازۋلى قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى سويلەمنىڭ قۇرىلىسى مەن سوزدىك قۇرامىندا ارميان, سلاۆيان, لاتىن تىلدەرىنىڭ ىقپالى مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل ءتىلدىڭ دامۋى جاعدايىندا بولاتىن زاڭدى قۇبىلىس. مىسالعا, كەشەگى ءحىح عاسىرداعى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارمالارىنىڭ ءتىلى مەن قازىرگى قازاق ءتىلى بىردەي ەمەس قوي, دىبىستالۋى, ءسوز ماعىناسىنىڭ وزگەرۋى, سويلەم قۇراۋى سياقتى وزىندىك ايىرماشىلىقتارى بار.

زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى «؛codex cumanicus»؛ («؛كودەكس كۋمانيكۋس»؛) ءتىلىنىڭ ارميان-قىپشاق ەسكەرتكىشتەرى تىلىمەن ساباقتاس, نەگىزى ءبىر ەكەندىگىن جانە كەيىنگىسى «؛codex cumanicus»؛ ءتىلى مەن قازىرگى قىپشاق تىلدەرىنىڭ اراسىن جالعاستىرىپ جاتقانىن ايتادى.

مىسالعا سول كەزدەگى قىپشاقتىڭ ءسوزى مىناداي: «؛تەڭرىدəن اۆاز كەلدى, يەمگە كەتمəك ويىم بار»؛. قازىرگى قازاق تىلىنەن قانشالىقتى الىس؟ بۇگىنگى ۇنگە يكەمدەسەك «؛تəڭىردەن əۋەز كەلدى, يەمە (و دۇنيەگە) كەتپەك ويىم بار»؛ بولىپ شىعادى. «؛وعلۋم, ءياحشى دوسدۋڭدان يىراحلانما, ەگار يىراحلاندىڭ ەسا ءيا تاپارسەن انىڭ كى دوسد ءيا تاپماسەن»؛ - «؛ۇلىم, جاقسى دوسىڭنان جىراقتاما, ەگەر جىراقتانساڭ ونداي دوستى ءجا تابارسىڭ, ءجا تاپپاسسىڭ»؛؛ «؛وعلۋم, ەگار ءوۆۇڭ ؛ بىيىك, ۋزۋن ەسا يەتى حۋلاچ بويۋڭنۋ ەگىپ كىر»؛ - «؛ۇلىم, ءۇيىڭ بيىك, ۇزىن بولسا دا جەتى قۇلاش بيىڭدى ءيىپ كىر»؛. سوندا, ارادا بالەنباي عاسىر وتسە دە ءتىلىمىز اسا وزگەرە قويماعان. مۇنى اۋدارما دەپ قاراۋ قيسىنعا كەلمەيدى. سويلەمدى قىپشاق تىلىنەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قالپىنا ءتۇسىرۋ دەگەنىمىز دۇرىستاۋ بولار.

سەيسەنباي قۇداسوۆ, ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى تۇركولوگيا عزي-نىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى.