راديكاليزمگە قارسى تۇرۋدىڭ تاسىلدەرى قانداي؟

سونىڭ ءبىرى &ndash؛ ءدىن. اعىمداردى شىنايى يسلامعا قارسى قويۋ ارقىلى ازاماتتاردىڭ اراسىندا ارازدىق تۋدىرۋدا. مۇنىڭ نەگىزگى ماقساتى ەل ىشىندە بۇلىك شىعارۋ ارقىلى ەلدەردىڭ ورتالىق بيلىگىن قۇلاتۋ. بۇل ماسەلە ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن وقشاۋ ؛ ەمەس. جوعارعى بولىمدەردە ورتالىق ازياعا ساياسي-الەۋمەتتىك ىقپالدار مەن يدەولوگيالىق تارتىستاردى ساراپتالدى. ەندى وسى ماسەلەلەرگە الەمدىك تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ پىكىرىمەن قاراساق.

international crisis group &ndash؛ icg سىندى حالىقارالىق داعدارىستىق توپ ورتالىق ازيا ەلدەرى راديكاليزممەن شىنايى كۇرەسىپ وتىرعان جوق دەپ اتاپ وتەدى. اتالمىش ساراپشىلار قاۋىمداستىعى ورتالىق ازياعا قاتىستى مىناداي سيپاتتاما بەرەدى: «؛ورتالىق ازيانىڭ كوررۋپسيا جايلاعان مەملەكەتتەرى راديكالدىق يسلامعا قارسى ءىس جۇزىندە ەشقانداي ارەكەت جاساپ وتىرعان جوق. بۇل ايماقتاعى ەلدەردىڭ بيلىگى كەرىسىنشە, ازاماتتاردىڭ ەركىندىگىن شەكتەپ, وزگەشە ويلايتىنداردى قۋعىنعا سالىپ راديكالدانۋ پروسەسىن جەدەلدەتىپ جاتىر»؛. ارينە بۇل ءبىرجاقتى پىكىر دەپ سانايمىز. سەبەبى ورتا ازيا مەملەكەتتەرى مۇمكىندىگىنشە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسىپ, سانانى وزگەرتۋگە, جەكە كوزقاراسقا مۇمكىندىك بەرۋدە. ءبىراق جەكە كوزقاراستىڭ ساياساتقا اينالىپ, ەلدىڭ اراسىندا بۇلىك سالماۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي. ءبىز ساراپتاپ قاراساق, بۇل ايماقتاعى ەلدەردىڭ عاسىرلىق تانىم-تۇسىنىگىمەن ساناسۋىمىز قاجەت دەپ سانايمىن.

حالىقارالىق داعدارىستىق توپ ورتالىق ازيا ەلدەرى ۇكىمەتتەرىن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جاقسارتىپ, ءدىني ەركىندىككە قاتىستى زاڭنامالاردى ليبەرالداندىرۋعا جانە جاستاردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا شاقىرعان.

استاناداعى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياسي عىلىمدار مەن حالىقارالىق بايلانىستار ءبولىمى پروفەسسورى ەلەن تيبو ورتالىق ازيانىڭ ءدىني احۋالىن بىلايشا سيپاتتايدى: «؛ورتالىق ازياداعى ەلدەرىندە دىنگە ىقىلاس ارتىپ كەلەدى. ارينە, تۇركىمەنستانداعى جاعدايدى جاقسى بىلمەيمىز, ويتكەنى ول ەلگە بارا المايمىز. جاسىنا قاراماستان دىنگە بەت بۇرعان جانە ءدىندى ۋاعىزدايتىن ادامدار سانى قوعامنىڭ بارلىق توپتارىندا كوبەيىپ كەلەدى. ورتالىق ازيادا سەكۋلياريزم قۇندىلىقتارى دا مىقتى. حالىقتىڭ كوپ بولىگى مەملەكەت دىنگە ارالاسپاۋى ءتيىس (مەملەكەت دىننەن بولەك بولۋى) دەگەن ساياسي ءپرينسيپتى مىقتى ۇستانادى. ءبىراق راديكال توپتاردىڭ شىعىپ جاتقانى دا راس. بۇرىن ونداي توپتار بولماعان. بۇل قۇبىلىس ونشا كوپ تاراي قويماعانىمەن, وعان نازار اۋدارۋ كەرەك. قىرعىزستان مەن تاجىكستاندا كەدەيلىك دەڭگەيى جوعارى ەكەنىن راس. مىسالى, سيريا مەن يراكقا اتتانعان ورتالىق ازيا تۇرعىندارىنىڭ ىشىندە ميگرانتتار كوپ. ولار وزگە ەلدەن جۇمىس ىزدەۋگە شالقىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان كەتكەن جوق. ولاردىڭ كوبى - مۇقتاج جاندار. مىنا ءبىر ماڭىزدى جايتتى ايتۋ كەرەك - ولار راديكالدار قاتارىنا كەدەيلىكتىڭ كەسىرىنەن ەمەس, قوعامنان شەتقاقپاي كورگەندىكتەن قوسىلعان. رەسەيدەگى ميگرانتتاردىڭ ءومىرى قانداي قيىن ەكەنى بەلگىلى: جۇمىس اۋىر, كەمسىتۋشىلىك فاكتورلارى كوپ, ميگرانتتار ول جاقتا وزدەرىن ەكىنشى سورتتى ادام سەزىنەدى. بۇعان قوسا, ولار تۋىستارىنان جىراقتاپ, قوعامنان شەتتەتىلىپ قالعانداي سەزىنەدى. سيريا مەن يراكتاعى «؛يسلام مەملەكەتى»؛ راديكال ۇيىمىنا قوسىلعانداردىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىن ەندى عانا قابىلداعان ەۋروپالىقتار دا كوپ. ولار دا وزدەرىن قوعامنان الەۋمەتتىك شەتقاقپاي كورگەندەي سەزىنىپ راديكالدارعا ەرگەن. ولاردىڭ ءبارى كەدەي دەۋگە بولمايدى. دەمەك مۇنىڭ سەبەبىن كەدەيلىكپەن قاتار, ولار تاپ بولعان الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋدان ىزدەۋ كەرەك»؛.

«؛ادامنىڭ ءدىني سەنىمىنە قىسىم كۇشيە بەرسە, راديكاليزم ارتا بەرەدى. ورتالىق ازيادا بۇل جاعىنان تاجىكستان, وزبەكستان مەملەكەتتەرىن اتاۋعا بولادى»؛, - دەيدى ۆارشاۆاداعى شىعىس زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى يوزەف لانگ.

تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ ساراپتاماسىنا نازار سالاتىن بولساق, قوعامدا, جازاسىن وتەۋ ورىندارىندا ءدىني سەنىمىنە ەركىندىك بەرە وتىرىپ, ءوزارا سۇحبات نەگىزىندە ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى, بەيبىتشىلىك يدەياسىن سانالارىنا ءسىڭىرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. سونىمەن قاتار, ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرىپ, ەركىندىك, دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن العا تارتادى. ؛ ازاماتتاردىڭ ساناسىنداعى رۋحاني ۆاككۋمعا ازاماتتار ءوز ەركىندىكتەرىمەن جەتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. ساراپتاپ قاراساق, بۇل ۇعىمداردىڭ ماڭىزدىلىعى جوعارى بولعانىمەن, تەرىس ارەكەتتەرگە يتەرمەلەيتىن يدەولوگيالارعا ءار ەل وزىندىك ۇلتتىق بولمىسىن قارسى قويۋ ارقىلى عانا ماسەلەنى جەڭىلدەتپەك دەپ سانايمىز. سەبەبى فيلوسوفيا, تاريح, تاعى دا باسقا عىلىمداردىڭ نەگىزدەۋى بويىنشا ءار حالىقتىڭ ءوز بولمىسىن ىزدەۋىنەن وزگە بولمىسقا شاتالىپ كەتەتىنىن ۇسىنىلۋدا. ياعني, اتالىپ وتىرعان ماسەلەلەرمەن كۇرەستە بىرنەشە باعىتتى قولدانۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن بۇگىنگى تاجىريبە كورسەتىپ بەرۋدە.

جاراس احان,

تاريحشى