ءار مۇسىلمان بارۋعا ءتيىس قازاقستانداعى قاسيەتتى 10 ورىن
  • usd 468.56

  • eur 497.56

  • rub 7.3

  • cny 67.18

28 ناۋرىز, 14:22:08
الماتى
+35°

14 مامىر, 2019 ءداستۇر

ار مۇسىلمان بارۋعا ءتيىس قازاقستانداعى قاسيەتتى 10 ورىن

ء

اربىر ادام ءۇشىن ونىڭ جانى تىنىشتالىپ, وزىمەن جانە جاراتۋشىمەن ۇيلەسىمدىلىك تاباتىن ەرەكشە قاسيەتتى جەرلەر بار

اربىر ادام ءۇشىن ونىڭ جانى تىنىشتالىپ, وزىمەن جانە جاراتۋشىمەن ۇيلەسىمدىلىك تاباتىن ەرەكشە قاسيەتتى جەرلەر بار. qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى  قازاقستانداعى قاسيەتتى 10 جەردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

1. قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى

قوجا احمەت ياسساۋي

 "اللانىڭ باعى اسا كەڭ, مەن وندا قايعىلى بۇلبۇل بولعىم كەلەدى. سەنىڭ كۇن ديدارلى ءجۇزىڭدى كورۋ ءۇشىن, و, اللام! كوزبەن ەمەس, جۇرەكپەن..."

                                                                                                                      قوجا احمەت ياسساۋي

قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى وڭتۇستىك-قازاقستان وبلىسى تۇركىستان قالاسىندا ورنالاسقان. ونى الەمنىڭ سەزىگىنشى كەرەمەتى دەپ تەگىننەن تەگىن اتاماعان. بۇل سارايلار مەن عيباداتحانالاردىڭ كەشەنى ورتا عاسىر ساۋلەتىنىڭ جاۋھارى, ول يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرا تىزىمىنە ەنگەن. قوجا احمەت ياسساۋي (ازىرەت سۇلتان) - xii عاسىر ويشىلى جانە تۇركىلىك سوپىلىق باعىتتى دارىپتەگەن اقىنى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ونىڭ, الەمدەگى ەڭ كونە تۇركى ءتىلدى كىتاپ سانالاتىن, "ديۋاني-حيكمەت" ("دانالىق كىتابى") اتتى ەڭبەگى جەتكەن. ول 149 ءدىني-فيلوسوفيالىق حيكمەت-ولەڭدەردەن تۇرادى. ياسساۋي ءوزىنىڭ سوپىلىق قاۋىمىن ۇيىمداستىرعان, وندا ادامداردى ەڭبەككە باۋلىپ, قاراپايىم, ميسسيونەرلىك ومىرگە, قۇلشىلىق ەتۋگە شاقىرىپ ۋاعىزدار ايتىلعان. 63 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ ( س.ع.ا.) ارۋاعىن ارداقتاعان ول بۇل دۇنيەنىڭ جارىعىن ودان اسىپ كورۋدى وزىنە ارتىق ساناپ, 63 جاسقا تولعاننان كەيىن مەشىت جانىنداعى قىلۋەتكە ءتۇسىپ, سول جەردە ءومىرىن جالعاستىرادى. اقىن 1166 نەمەسە 1167 جىلدارى دۇنيەدەن وتكەن. ونىڭ زيراتى بىردەن مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ باس ۇرىپ, تاعزىم ەتەتىن ورنىنا اينالدى. وعان ءۇش رەت بارۋ مەككەگە بارعانمەن تەڭ دەپ تە جاتادى. قوجا احمەتتىڭ ارقاسىندا ياسسى قالاسى – تۇركىستان – بارشا تۇركى ەلدەرىنىڭ رۋحاني ورتالىعىنا اينالدى.

2. ارىستان باب كەسەنەسى

ارىستان باب كەسەنەسى

"ارىستان بابقا تۇنە, قوجا احمەتتەن تىلە" دەگەن ءسوزدى جىلىنا ءبىر رەت بولسىن ەستيمىز. ءبىراق بۇل ءسوزدىڭ نە ءۇشىن ايتىلاتىنىن ءبىرى بىلسە, ءبىرى بىلمەيدى. ەندەشە اڭىز بىلاي ءوربيدى: "اللانىڭ ەلشىسى مۇحاممەد (س.ع.س) 63 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى. دۇنيە سالارىندا حالىقتى جيناپ, "كىم مەنىڭ اماناتىمدى الىپ, ءىسىمدى ءارى جالعار ەكەن" دەگەن وتىنىشىنە 300 جاستاعى ارىستان باب جاۋاپ بەرەدى. ول 30 ءتۇرلى ءدىندى بىلگەن, ءبىراق تەك يسلامعا مويىنسۇنعان ادام ەكەن. ارىستان بابتىڭ كەلىسىمىن العان مۇحاممەد (س.ع.س) اللانىڭ قالاۋىمەن اماناتىن ارىستان بابقا بەرەدى. سودان 500 جىل وتكەن سوڭ دالادا كەلە جاتقان ارىستانبابقا 11 جاسار بالا: "اتا, اماناتىمدى بەرىڭىز" دەيدى. سول بالا قوجا احمەت ەكەن.

بۇل اڭىزدىڭ نەگىزگى ويى — قوجا احمەت مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س) ءىسىن جالعاستىرۋشى بولسا, ارىستان باب — ولاردى بايلانىستىرۋشى دەگەنگە سايادى.

ارىستان باب كەسەنەسى — كونە وتىرار جەرىندەگى ساۋلەت ونەرى ەسكەرتكىشى.

تاعى ءبىر اڭىز.

ارىستان باب مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامباردىڭ ەلشىسى بولعان. ءبىر كۇنى مۇحاممەد پايعامبار ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىمەن قۇرما جەپ وتىرعان ەدى. ءبىر قۇرما قايتا-قايتا ىدىستان قۇلاي بەرىپ, پايعامبار ىشكى داۋىستى ەستىدى: "بۇل قۇرما سىزدەن كەيىن 400 جىل الداعى ۋاقىتتا تۋىلاتىن مۇسىلمان بالا احمەتكە ارنالعان". سوندا پايعامبار شاكىرتتەرى ىشىنەن بۇل قۇرمانى كىم يەسىنە جەتكىزەتىنىن سۇرايدى. ەشكىم ءۇن قاتپادى. پايعامبار سۇراقتى قايتا قويعاننان كەيىن, ارىستان باب بىلاي دەدى: "ەگەر ءسىز اللا تاعالادان 400 جىل سۇراپ بەرسەڭىز مەن بۇل قۇرمانى يەسىنە جەتكىزەمىن". قوجا احمەت ياسساۋي ۇلى اۋليە مەن ءدىني كورىپكەل 1103 جىلى تۋىلىپ 1166 جىلى قايتىس بولعان.

جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا ارىستان باب كەسەنەسىنىڭ ۇستىندە ەشقاشان بۇلت تۇرمايدى ەكەن. ءاردايىم اشىق اسپان استىندا تۇرادى. بۇل دا بولسا جوعارىدا ايتىلعان اڭىزداردىڭ ىشىندە شىندىعى بار سەكىلدى.

3. بەكەت اتا مەشىتى

بەكەت اتا مەشىتى

بەكەت اتا - ەسكەرتكىش عيماراتتارى – ماڭعىستاۋ, ءۇستىرت, جەم بويىنداعى بەكەت اتا ەسىمىمەن بايلانىستى جەر استى عيماراتتارىنىڭ ورتاق اتاۋى. ولار تۋرالى حالىق جادىندا سان الۋان اڭىزدار ساقتالعان. بەكەت اتا مىرزاعۇلۇلى (1750- 1813) - اۋليە, حالىق باتىرى, ابىز كورەگەن, اعارتۋشى, ساۋلەتشى. تۋىپ, وسكەن جەرى جەم وزەنى بويىنداعى اقمەشىت قۇلجان, ماڭعىستاۋ ءوڭىرى. بەكەت اتانىڭ ءبىلىمدارلىق, باتىرلىق, ادىلدىك, ەڭبەكسۇيگىشتىك, ابىز كورىپكەلدىك قاسيەتتەرى ءوز داۋىرىندە ەرەكشە تانىلعان. حالىق ونى ايرىقشا قادىرلەپ, اۋليە تۇتقان. ادايلار ءوزىنىڭ ۇرانىنا اينالدىرعان. حالىق بەكەت اتانىڭ ءومىرىن, قىسىلعانعا جار بولعان ەرەكشە قاسيەتىن, اۋليەلىگىن ىقىلاسپەن اڭگىمەلەپ, ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلاستىرعان.

بەكەت اتا 1750 جىلى تۋىلىپ, ەمشى, كورىپكەل عانا ەمەس, فيزيكا, ماتەماتيكا, استرونوميا زاڭدىلىقتارىن جاقسى بىلگەن عۇلاما رەتىندە اتى تانىلعان. بۇحارادا وقىپ, ءىلىم جيناعان سوڭ, ءوز وڭىرىنە قايتا كەلىپ, بەس مەشىت سالدىرادى. جەرگىلىكتى ءدىن عۇلامالارىنىڭ اراسىندا اتاق-داڭقى ءوسىپ, ءپىر اتانادى. پايعامبار جاسىندا دۇنيە سالادى. بەكەت اتانىڭ مۇردەسى وسى جەراستى مەشىتىندەگى بولمەلەردىڭ ءبىرىنىڭ ىرگەسىنە قاشاپ ورنالاستىرىلعان. بۇل كۇندە مەشىت باسى كۇنى-تۇنى اۋليە باسىنا زيارات ەتۋشىلەردەن ءبىر ارىلمايدى. ولكەدەگى اسا قاستەرلەنەتىن, يسلام الەمىندە ايگىلى ەسكەرتكىش – وعىلاندى جەرىندەگى ء(ۇستىرتتىڭ باتىس شىڭدارى) بەكەت-اتا جەراستى مەشىتى. مەشىت شوپان-اتا قورىمىنان 100 كم شىعىستا ورنالاسقان. بۇل جەردە قازاق حالقىنىڭ ۇلى داناسى بەكەت مىرزاعۇلۇلىنىڭ ءوزى جەرلەنگەن.

4. جاركەنت مەشىتى

جاركەنت مەشىتى

الماتى وبلىسىندا ورنالاسقان كونە تاريحي قالالاردىڭ ءبىرى – جاركەنت. ول كورشى قىتاي مەملەكەتىمەن شەكارالاس جاتقان مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ايماق. جاركەنتكە العاش كەلگەن ادامنىڭ نازارىن بىردەن وزىنە اۋداراتىن, قالانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان ەرەكشە عيمارات بار. ول – "جاركەنت مەشىتى". سالىنعانىنا 130 جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە, ءسانى مەن ساۋلەتى كەلىسكەن مەشىت بۇگىندە 19-عاسىردىڭ تاريحي ەسكەرتكىشى رەتىندە مۇراجايعا اينالعان.

كونە عيماراتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى – قىتاي ۇلگىسىندە سالىنۋىندا. كەلبەتىنە سۇقتانعان قالا قوناقتارىن مەشىتتىڭ قۇرىلۋ تاريحى دا قىزىقتىرارى انىق. اسپان استى ەلىنىڭ مادەنيەتىنەن سىر شەرتەتىن ساۋلەت تۋىندىسىنىڭ ارتىندا قىتاي ساۋلەتشىسى تۇرعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۋددا عيباداتحاناسىنىڭ كەي ەلەمەنتتەرىن پايدالانا وتىرىپ, قىتاي ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇلگىسىندە مۇسىلمان مەشىتىن تۇرعىزۋ حون پيك ەسىمدى شەبەردىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۇرگىزىلدى.

 جالپى, مەشىتتىڭ قۇرىلىسىنا بايلانىستى اڭىزعا بەرگىسىز تاريحى بار. 1887جىلى مۇسىلمان قاۋىمنىڭ كەزەكتى جيىنىندا جاڭا مەشىت قۇرىلىسىنا قاراجات جيناۋ جونىندە شەشىم قابىلدانادى. اۋقاتتى باي-كوپەستەر نەگىزگى شىعىندى ءوز مويىندارىنا الىپ, جان-جاقتان جۇزگە جۋىق تاجىريبەلى شەبەر قۇرىلىسشىلاردى جينايدى. وسىلايشا, باس ساۋلەتشى حون پيكتىڭ نۇسقاۋلىعىمەن بويىنا بىرنەشە ەلدىڭ مادەنيەتىن بىرىكتىرگەن مەشىت قۇرىلىسى باستالىپ كەتەدى.

 حالىق اراسىنداعى اڭىزعا سەنسەك, بۇل شەبەر ءوز وتانىندا قىتاي ۇلگىسىندە مەشىت تۇرعىزۋدى ارمانداعان ەكەن. الايدا جەرگىلىكتى بيلىك ونىڭ بۇل قالاۋىنا قاتاڭ تىيىم سالعان. وسىدان كەيىن ول ءوز ارمانىن قازاق جەرىندە جۇزەگە اسىرۋدى ويلايدى. ىزدەگەنى الدىنان تابىلعانىنا قۋانعان ساۋلەتشى بۇل مەشىتتى تەگىن سالىپ بەرۋگە كەلىسىمىن بەرەدى. تاريحقا سۇيەنسەك, حون پيك ءوز ەلىنە ورالعاندا قىتاي ساۋلەت ونەرىنىڭ قۇپياسىن اشىپ, قازاق جەرىندە بىرەگەي قۇرىلىس نىسانىن تۇرعىزعانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ەكەن. جالپى تالانتتى ساۋلەتشىنىڭ ومىرىنە قاستاندىق جاساعىسى كەلەتىندەر كوپ بولعان. ونىڭ جاركەنت حالقىن پانالاپ كەلۋىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى وسى ەدى.

بۇل كونە عيماراتتىڭ جالپاق جۇرتتى تاڭ قالدىرعان باستى ەرەكشەلىگى - ونىڭ بىردە-بىر شەگە قولدانباي سالىنۋىندا. ياعني ساۋلەتشى بورەنەلەردى قيۋلاستىرۋ ءادىسىن پايدالانعان. كوزىڭدى بىردەن اربايتىن قايقى شاتىرلاردىڭ قاپتالدارىنان, سان ءتۇرلى بوياۋى ۇيلەسكەن قابىرعالاردان ەجەلگى اراب-پارسى جازۋلارىن كورۋگە بولادى. ال كىرە بەرىستەگى الىپ قاقپانىڭ بەزەندىرىلۋى ورتا ازيانىڭ ساۋلەت ونەرىنەن سىر شەرتەدى. جالپى, ءبىر گەكتاردان استام جەر كولەمىن الىپ جاتقان نىسان قۇرىلىمىنا ۇلكەن جانە كىشى مەشىت, مەدرەسە, باس قاقپا مەن قوسىمشا شاعىن قاقپالار, ءساندى دۋال قورشاۋلار كىرەدى.

بىر ۋاقىتتا مىڭعا جۋىق مۇسىلماندى قابىلداي الاتىن بۇل مەشىتتىڭ قىزمەتى ۇزاققا سوزىلمادى. وعان سول تۇستاعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ بيلىگى توسقاۋىل بولىپ, دىنگە بارىنشا قىسىم جاساپ, اقىرى جاۋىپ تىندى. ءبىرشاما ۋاقىت تاسادا قالعان مەشىت ءار جىلدارى ءتۇرلى قىزمەت اتقاردى. زاماننىڭ نەبىر قيىنشىلىقتارىنا توتەپ بەردى. جاركەنتتە بولعان اپاتتى ءزىلزالا كەزىندە دە تۇك بولماعانداي قاسقايىپ تۇردى. عاسىرلاردى ارتقا تاستاعان كوركەم ساۋلەت ونەرىنىڭ اسىل مۇراسى بۇگىنگى كۇنگە ءباز قالپىندا جەتتى. قايتا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەننەن كەيىن كونە جادىگەر تاريحتان سىر شەرتەتىن مادەني مۇراجايعا اينالدى. مۇندا ونەر تۋىندىسىن تاماشالاۋعا كەلگەن تۋريستەردىڭ بارلىعى بىرەگەي عيمارات قۇرىلىسىنا ءتانتى بولىپ قايتادى.

5. يبراھيم اتا كەسەنەسى

كەسەنە

يبراھيم اتا كەسەنەسى – ايگىلى ۋاعىزشى مازارىنا قويىلعان ساۋلەت ەسكەرتكىشى. اقسۋ اۋىلى جولىندا سايرام اۋىلىنىڭ شەتىندە بيىك توبەدە ورنالاسقان. العاشىندا كەسەنە xvi – xvii عاسىرلاردا سالىنعان, ءبىراق ول قۇلاپ قالعاننان كەيىن xix عاسىردا قايتا سالىندى. 50-جىلدارى قاتتى جەر سىلكىنىسى كەزىندە كەسەنە كۇمبەزى قۇلاعاننان كەيىن باسقا قالىپتا قايتا جاسالدى.

يبراھيم اتا – اتاقتى سوپى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ اكەسى, ءدىني كوسەم, ءارى وسى وڭىرلەرگە تانىمال ۋاعىزشى بولعان.  xi عاسىردا سايرام يسلام ءدىنىن تاراتۋ وشاعى بولدى. مۇندا كوپتەگەن ءدىني ۇستازدار مەن عالىمدار تۇردى. يبراھيم اتا تەكتى وتباسىنان شىققان, تابىستى جەر وڭدەۋشى بولدى. حالىق اراسىندا ونىڭ اۋليەلىگى مەن ۋاعىزشى قابىلەتى جايلى اڭىزدار تاراعان. يبراھيم اتا مۇقتاج ادامدارعا كومەكتەسىپ, تاقۋالىق ءومىر ءسۇردى جانە مىڭداعان ءىزباسارلارعا يسلام ءدىنىن ۋاعىزدادى.

6. بابا تۇكتى شاشتى ءازىز كەسەنەسى

كەسەنە

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سوزاق اۋدانىنداعى بابا تۇكتى شاشتى ءازىز كەسەنەسىنە تاعزىم ەتىپ كەلۋشىلەر اراسىندا تەك قازاقستاندىقتار عانا ەمەس, كورشىلەس جاتقان ەلدەر وزبەكستان, قىرعىزستان, ءتىپتى رەسەيدەن دە ات تەرلەتىپ, دۇعا ەتەتىندەر بار.

بابا تۇكتى شاشتى ءازىز كەسەنەسى سوزاق اۋدانى قۇمكەنت اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى جىلىبۇلاق ماڭىندا ورنالاسقان. كۇش اتاسى قاجىمۇقاننىڭ ءوزى دوداعا شىعار الدىندا وسىندا كەلىپ, تاعزىم ەتىپ كەتەتىن بولعان كورىنەدى. ەلىمىزگە تانىمال بوكسشى باقتيار ارتاەۆ تا كىل مىقتىلار باق سىنايتىن وليمپيادا ويىندارىنا اتتانباس بۇرىن بابا باسىنا كەلىپ دۇعا ەتىپ كەتكەنىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ ءجۇر.

كەسەنە شىراقشىسى ءشارىپ ساتىبالدى اللادان بالا سۇراپ جۇرگەندەر دە وسى جەردە دۇعا جاسايتىنىن ايتتى. ەرەكشە اتاپ وتەتىن جايت, كەيدە بابا كەلۋشىلەردىڭ تۇسىنە كىرىپ, ايان دا بەرەدى ەكەن. كەسەنەنىڭ بۇرىنعى شىراقشىسى ايبول مولدابەكوۆ شىراقشى جۇمىسىن اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە كەلۋشىلەرگە ءوزى كۋا بولعان تالاي وقيعانى ايتىپ بەرەتىن. سولاردىڭ ىشىندە قىزىلوردالىق ايەلدىڭ باسىنان وتكەن جاعدايعا توقتالىپ وتەيىك.

بىرنەشە جىلدان بەرى بالاعا زار بولىپ, ەشبىر ەم قونباعان ايەل كەسەنە باسىندا تۇنەپ, اللادان پەرزەنت تىلەگەن ەكەن. كوپ ۋاقىت وتپەي ول قۇرساق كوتەرىپ, بالالى بولادى. ارادا 16 جىل وتكەن سوڭ ونىڭ تۇسىنە تاياق ۇستاعان اق ساقالدى قاريا كىرىپ, "قىزىم, مەنىڭ مازارىما كەلىپ دۇعا ەتىپ ەدىڭ. قالايشا مەنى ۇمىتىپ كەتتىڭ؟" دەپ رەنىشىن ءبىلدىرىپتى. سەبەبى بالالى بولعان سوڭ ايەل كەسەنەگە اياق باسپاعان ەكەن. بۇل تۇستەن سوڭ ول دەرەۋ بابا باسىنا كەلىپ, اس بەرىپتى.

تاعى ءبىر جاعداي, دارىگەرلەردىڭ ءوزى كۇدەرىن ءۇزىپ, امان الىپ قالا المايتىنىن ايتقان سەمەيلىك ەر كىسى باقيلىق بولۋعا ىشتەي دايىندالىپ جۇرگەن كورىنەدى. تۋىس-جەكجاتتارىمەن قوشتاسىپ, كەسەنەگە جول تارتادى. ءبىر ايداي كەسەنە جانىنداعى بۇلاقتىڭ سۋىن ءىشىپ, دۇعا ەتكەن ول دەرتىنەن ساۋىعىپ, ەلىنە قايتىپتى. ايتا بەرسەك, مۇنداي جاعدايلار وتە كوپ. بالكىم سوندىقتان دا شىعار, قاسيەتتى مەكەنگە نيەت ەتىپ كەلۋشىلەر اراسى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى.

كەيبىر اڭىزداردا ەدىگە باتىر بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ ۇلى دەپ ايتىلادى. ياعني, ەل اراسىندا تاراپ كەتكەن اڭىزدا بابا تۇكتى شاشتى ءازىز سۋ جاعاسىندا ناماز وقىپ جاتىپ, پەرى قىزدى جولىقتىرادى دەلىنەدى. كەيىنىرەك سول قىزعا بابا ۇيلەنەدى. پەرى قىز وعان ءۇش شارت قويادى. ءبىراق بابا تۇكتى شاشتى ءازىز ونى بۇزعاندىقتان پەرى قىز «ىشىمدە التى ايلىق بالاڭ بار. ونى مەن قۇمكەنت دەگەن جەرگە تاستاپ كەتەمىن, ىزدەپ تاۋىپ ال!» دەپ اسپانعا ۇشىپ كەتەدى. بابا تۇكتى شاشتى ءازىز پەرى ايتقان جەرگە كەلىپ, قۇنداقتاۋلى ءسابيدى تاۋىپ الادى دا, "ەدىگە" ەسىمىن بەرەدى. "ەدىگە باتىر" جىرىندا بابا تۇكتى شاشتى ءازىز باتىردىڭ اكەسى رەتىندە بەينەلەنەدى. ال تاريحي دەرەكتەردە بابا تۇكتى شاشتى ءازىز يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋشى ىسقاق بابتىڭ زامانداسى ءارى دوسى دەلىنگەن مالىمەت بار.

7. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى كەسەنەسى

ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى (1858-1931) – باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن اقىن, ەتنوگراف, اعارتۋشى, قازاق حالقىنىڭ جارقىن تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى قۇپيا-سىرعا تولى. ول تەولوگ, ءدىندار فيلوسوف, كورىپكەل بولعان. ەرەكشە قاسيەتكە يە ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوزىنىڭ ومىردەن وتەتىن كۇنىن ناق بىلگەن ەكەن. و دۇنيەلىك بولارىنان ءبىر جىل بۇرىن ول ءوزىنىڭ تۋعان-تۋىستارى مەن جاقىندارىن جيناپ, مازاردىڭ تۇرعىزىلاتىن ورنىن, ونىڭ قۇرىلىسى  قانداي بولۋى كەرەكتىگىن, بولمەلەرىنىڭ قالاي ورنالاسۋى كەرەكتىگىن, جانە ەڭ باستىسى, ونىڭ دەنەسى جەر قوينىنا بەرىلمەۋى كەرەكتىگىن, ال 20 جىل وتكەن سوڭ بارىپ بۇزىلماي, ماڭگىلىك ساقتالاتىندىعىن ايتىپ كەتىپتى. ء50-ىنشى جىلدارى سوۆەتتىك بيلىك ەسكى مازاردى بۇزعان كەزدە اۋليەنىڭ بۇزىلماي ساقتالعان دەنەسىن كورگەندەر تاڭعالىسىپتى.  

دوڭەستە ورنالاسقان كەسەنەگە باسپالداقتار الىپ بارادى. باسپالداق التى ارالىقتان جانە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ عۇمىر جاسىن  بەينەلەيتىن 73 ساتىدان تۇرادى. 

8. حوراسان اتا كەسەنەسى 

حوراسان اتا

حوراسان اتا كەسەنەسى - قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان كەنتىنەن ون بەس شاقىرىمداي جەردە يسلام قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى ابدىجالەل بابتىڭ كەسەنەسى بار. قاي كەزدەرى بولماسىن, ءداستۇرلى سالت-سانامىزعا بەرىك جاندار بۇل جەردى قاسيەتتەپ, زيارات ەتىپ وتىرعان ەكەن.

جاڭاقورعان اۋدانىنان 40 شاقىرىم ارىدا جاتقان «حوراسان اتا» كەسەنەسى اقىلگوي, دانىشپان, ءوز زامانىندا ەمشى, ءدىنباسى بولعان ءابدىجاليل باب جاتقان جەر. شامامەن ءىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ول – سىر بويىنا يسلام ءدىنى مەن مادەنيەتىن تاراتۋشىلاردىڭ ءبىرى, ازىرەت ءالىنىڭ ء8-شى ۇرپاعى سانالاتىن ىسقاق بابتىڭ ءىنىسى. وسى قوس ۇلدىڭ اكەسى, بۇرىنعى شام شاھارىنىڭ پاتشاسى ءابدىراحمان باب كوز جۇمارىندا تاعىن تۇڭعىش ۇلى ىسقاققا تابىستاپتى. ال ءابدىجاليل باب يەمەننىڭ پاتشاسى بولعان. ونىڭ حوراسان اتا اتانۋىنىڭ دا وزىندىك سىرى بار. ونداعان مىڭ قولىمەن حوراسان قالاسىن باسىپ العان باس قولباسشىنى ەل بەرتىن كەلە وسى قالانىڭ اتىمەن اتاپ كەتكەن كورىنەدى. ونىڭ قىزىلورداعا كەلۋى جونىندە سىر بويىن جاعالاپ, وزكەنت, بورشىنكەنت, جاپتىرسەن, جاركەنت ارقىلى سەيحۋنداريانىڭ سول جاعالاۋىنا, ودان بەرى قىزىلقۇم وڭىرىندەگى توتىقۇس ارالىن باسىپ ءوتىپ, جاڭاقورعاندى قونىستانعان دەگەن دەرەك بار.
مۇندا زيارات ەتۋگە كەلۋشىلەر الدىمەن حوراسان اتانىڭ باسىنا توقتاپ, قۇران باعىشتايدى. ودان سوڭ اۋليەدەن تاراعان ۇرپاقتاردىڭ بەيىتتەرىنە بارىپ, اق جاۋلىقتارىن ءىلىپ, ارماندارىن ايتادى. بۇل عيماراتتىڭ قاشان, قالاي بوي كوتەرگەنى تۋرالى دەرەك جوقتىڭ قاسى. تەك مۇنى ەل اۋزىندا حوراسان اتانىڭ ۇرپاقتارى سالعان دەگەن ءسوز بار. ال اڭىزعا سەنسەك, ەرتەدە حوراسان اتا ءار جۇما سايىن "توتىقۇس" ارالىنان اقمايامەن جەلدەي ۇشىپ, مەككەگە بارىپ, بامدات نامازىن وتەپ قايتادى ەكەن. وسىنى سەزگەن ونىڭ ۇلى حۇسەيىن اكەسىنە: "رۇقسات ەتسەڭىز, مەككەدەگى كاعباتىللانى وسىندا كوشىرىپ اكەلەيىن", – دەپتى. سوندا بالاسىن سىناماق بولعان اكە رۇقساتىن بەرگەن دەسەدى. سودان ارادا ءبىرشاما كۇن وتكەن سوڭ ۇيگە كىرىپ كەلگەن بالاسى قاعبانى اكەلگەنىن ايتىپ, تۇسىرەتىن جەردى سۇرايدى. سىرتقا شىققانىندا ءۇي بويىنداي بيىكتىكتە كىلەم ۇستىندە تۇرعان ءقاعباتتىللانى كورەدى. كەنەت اياقاستى يت ءۇرىپ, تاۋىق شاقىرىپ, تۇيە بوزداپ, اۋىل ازان-قازان بولىپ كەتەدى. سوندا حوراسان اتا: "بالام, سەنى سىنايىن دەپ ەدىم, قۇدىرەتىڭە سەندىم. جەرگە تۇسىرمە. قاعبانىڭ كولەڭكەسىن سىزىپ الايىن, ءوزىن قايتا ورنىنا اپارىپ قوي. بۇل جەردە اياق استى بولادى, ءوز ورنىندا تۇرعانى دۇرىس" دەيدى. ءقاعباتىللانىڭ سول سىزىپ الىنعان كولەڭكەسىنىڭ ورنىنا توپىراق ءۇيىلىپ, ۇزاماي تۇرعىزعان دەسەدى ەل. مىنە سودان بەرى ونىڭ قۇدىرەتىنە يلانعان جۇرتشىلىق مەككەگە بارا الماسا دا, قۇربان ايت نامازىندا سول جاڭاقورعانداعى ء"قاعباتىللانى" اينالاتىندى شى-عارعان. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن "قاعبانى" 7 رەت اينالعان ادامنىڭ قاجىلىعى وتەلەدى» دەگەن ءسوز جەلدەي ەسكەسىن, يلانعاندار ات ارىلتىپ كەلىپ, كەلۋشىلەردىڭ قاتارى كوبەيە باستاعان. كەيىن وعان جەرگىلىكتى شىراقشىلار تىيىم سالىپتى. ءقازىر قاعبا كوشىرمەسىنىڭ ىشىندە ءvىى-vىىى عاسىرلاردان قالعان تاستار قويىلعان. "تاسقا قولىڭدى قويىپ, ەڭ ۇلكەن ارمانىن ايتقان ادامنىڭ تىلەگى ورىندالادى" دەيتىنگە ۇقسايدى. ونىڭ قانشالىقتى قيسىنعا كەلەتىنى بەلگىسىز.

 كەسەنە جانىندا ەمدىك قاسيەتى بار قۇدىق تا بار. كەلۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا, ونىڭ سۋىن ىشكەندەر اۋرۋىنان ايىعاتىن كورىنەدى. ال, وسى سۋعا شومىلۋ ءۇشىن ارنايى ورىندار دا قاراستىرىلعان. جىل سايىن, اپتىعىپ جەتەتىندەر قاراسى ارتقان سايىن كەسەنە باسىنداعى نامازحانا سىندى ارنايى ورىندار دا كوبەيىپ كەلەدى.

9. تەكتۇرماس كەسەنەسى

تەكتۇرمىس كەسەنەسى

 تەكتۇرماس كەسەنەسى – تاراز قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەتىندە, تالاس وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان xiv عاسىر ساۋلەت ەسكەرتكىشى. بۇل ءوڭىردىڭ ءدىني ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى. كەسەنە ساۋلەتشىسى مەن قۇرىلىسشىلارى بەلگىسىز. كەسەنە كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن سالىنعان كۇمبەزدى ءتورتبۇرىشتى عيمارات. ءسۇيىر اركالى كىرەبەرىس باتىسقا تاراز قالاسىنا قاراپ تۇر. كەسەنە بۇرىشى پيلياسترمەن اياقتالادى, قابىرعالاردا سىلاق ىزدەرى بار. گ.ا. پۋگاچەنكوۆا كەسەنەسى xiv عاسىرعا جاتقىزادى. ورىس تىلىندە اۋدارعاندا "تەكتۇرماس", "تاۋ جاي تۇرمايدى" دەگەن ماعىنانى بەرەدى.

تەكتۇرماس كەسەنەسى ءحىv عاسىردا تالاس  وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا سالىنعان. بۇل قالاداعى وتە كونە ءدىني ورىنداردىڭ ءبىرى. وسى توبەنىڭ باسىندا زوراستريزم, حريستياندىق, مۇسىلماندىق راسىمدەگى زيراتتار ورنالاسقان. توبەنىڭ ەتەك جاعىندا ەجەلگى جەراستى جولى  جانە تالاس وزەنى ارقىلى وتەتىن تاس كوپىر بولعان.

حح عاسىردىڭ 30 جىلدارىنداعى اتەيستەردىڭ دىنگە قارسى ساياساتى كەزىندە جارتىلاي قيراعان. ءحىح ع. 80 جىلدارى تۇسىرىلگەن كەسەنە فورماسىنىڭ قاراپايىم فوتوسۋرەتى عانا ساقتالىپ قالعان. اتالعان كەسەنەنىڭ ورنىنا 2001 جىلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىجۇرگىزىلىپ, 2002 جىلى ورتاعاسىرلىق ۇلگىدە كەسەنەنىڭ العاشقى  ورنىندا  جاڭادان كەسەنە تۇرعىزىلدى. تەكتۇرماستىڭ تاريحي اتى – سۇلتان-ماحمۋدحان. ال, تەكتۇرماس ءسوزىنىڭ ءوزى تۇركىشە «تىنىمسىز ورىن» دەگەندى  بىلدىرەدى.

تەكتۇرماس كەسەنەسى تۋرالى 1 - اڭىز. تەكتۇرماس اۋليە قاراحان تۇسىندا اسكەرباسى, جاساۋىلباسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. ول قىزمەتىن اتقارۋعا شىققاندا, قارا جولدىڭ ۇستىندەگى جولاۋشى, كەرۋەن بىتكەن تۇگەل تەكسەرۋدەن وتەدى ەكەن. كوڭىلىنە جاقپاعان جۇرگىنشىلەردى ءوز بەتىنشە جازالاپ, ولارعا ءوز بەتىنش شارا قولدانىپتى. جولاۋشى جۇرتتى دا, تۇرعىلىقتى ەلدى دە ۇنەمى تەكسەرىپ, حالىققا دا تىنىشتىق بەرمەي, ءوزى دە تىنىم الماي جۇرەتىندىكتەن, كوپشىلىك ونى تەكتۇرماس دەپ اتاپ كەتكەن.

تەكتۇرماس كەسەنەسى تۋرالى 2 - انىز. تالاستىڭ تومەنگى اعىسى بويىندا تۇرعان تەكتۇرماس قورعانى ورنىندا بۇرىنعى زاماندا قالا بولعان. وسىدان بەس ءجۇز جىلداي بۇرىن تالاس بويىن جات جەردەن كەلىپ, قالىپ قويعان قالماقتار بيلەپ تۇرىپتى. جەرگىلىكتى ەل ءامىر تەمىرمەن ءسوز بايلاسىپ, قالماقتاردى تالاس بويىنان قۋىپ شىعۋعا كەلىسەدى. ءامىر تەمىر قالىڭ قولىن باستاپ, سامارقاننان تالاسقا قاراي جورىقا شىعادى. بۇل حاباردى ەستىگەن قالماقتار تەمىردىڭ اسكرىنە ەشقانداي اسىل زات نە بۇيىم قالدىرماۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرەدى. قالماقتار تەكتۇرماسقا وزدەرىمەن الىپ كەتە المايتىن اسىل زاتتار مەن بۇيىمداردى اكەلىپ جينايدى, ولاردىڭ ۇستىنە تاۋداي قىلىپ سەكسەۋىل جانە باسقا وتىن اعاشتارىن ۇيەدى. جيناعان ءتۇرلى اسىل زاتتار مەن بۇيىمدار اسپانعا اتىلعان الىپ وت – جالىن ورتاسىندا ورتەنىپ, كۇلگە اينالادى. ءامىر تەمىر كەلگەنشە, قالماقتار تۇگەلدەي ەل – جۇرتىنا قونىس اۋدارىپ, كوشىپ كەتەدى.

10. قۇنانباي مەشىتى.

قۇنانباي كەسەنەسى

 مەشىت تاريحى ءوز زامانىنىڭ قاھارمان-قايراتكەرى قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. دەرەككە سۇيەنسەك, مەشىت قۇرىلىسى 1850 جىلى باستالىپ, 1851 جىلى تولىق سالىنىپ بىتكەن. ونىڭ قۇنانباي اتىمەن بايلانىستى بولۋىنىڭ سىرى نەدە؟

قارقارالىدا مەشىت سالۋ جونىندەگى اڭگىمە حالىق اراسىندا 1847 جىلى قoزعالىپ, سول كەزدەگى رۋ باسشىلارى سiبiر قازاقتارىنىڭ شەكارا باسقارماسىنا حات جولدايدى. وعان توبىقتى رۋىنان قۇنانباي دا بار, 16 بولىس قول قويعان ەكەن. مەشىت قۇرىلىسى ءۇشىن حالىقتان قاراجات جينالعانى تۋرالى دەرەكتەر دە بار. ال 1849 جىلى قارقارالى ۋەزىنە اعا سۇلتان بولىپ سايلانعان قۇنانباي وسكەنبايۇلى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلت مۇقتاجدىعىنا قاتىستى يگى شارالارمەن اينالىسۋدى قولعا الادى. بۇل ءبىر جاعىنان قۇنانباي قاجىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ارماندارىنىڭ ءبىرى – قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشۋ ەدى. سوندىقتان دا, اعا سۇلتاندىققا وتىرعان قۇنانباي مەشىت قۇرىلىسىن ءوز قولىنا الىپ, باس-اياعىنا دەيىن تىڭعىلىقتى قاداعالاعاندىقتان, مەشىت – حالىق اراسىندا قۇنانباي مەشىتى اتالىپ كەتكەن.

كەيىنىرەك مەشىت جانىنان مەدرەسە, شاكىرتتەر ءۇشىن جاتاق, مولدالار ءۇيى بوي كوتەرەدى. قۇنانباي مەشىتى قارقارالى وكرۋگىندەگى يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋعا, بالالاردىڭ قارا تانىپ, ساۋات اشۋىنا كوپ قىزمەت ەتكەن. وسى مەشىتكە كەزىندە اباي دا بارىپ تۇرعان ەكەن. قۇنانباي قاجى مەشىت سالۋ ارقىلى ايماقتا ابىروي-بەدەلىن ارتتىرىپ قانا قويعان جوق, ول ۇرپاققا ولمەس ونەگە قالدىردى.

قۇنانباي مەشىتى ءبىر جىلدارى كۇتىمسىزدىكتەن توزىپ, جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا بولعان ەكەن. ماسەلەن, ءبىر مەزگىلدە 300 ادام ناماز وقيتىن مۇمكىندىگى بار مەشىت كەڭەس زامانىندا ازىق-تۇلىك ساقتايتىن قويماعا, پيونەرلەر ۇيىنە اينالسا, تىڭ يگەرۋ كەزەڭىندە كەلىمسەكتەر جاتاعى دا بولعان. ابدەن توزىعى جەتكەن كەسەنەنى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 1989 جىلى قاراشادا وبلىس, اۋدان جۇرتشىلىعىنىڭ شاقىرۋىمەن الماتى قالاسىنان قازاقتىڭ مادەني-تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جانە قايتا جابدىقتاۋ كونسترۋكتورلىق جوبالاۋ ينستيتۋتى قۇنانباي مەشىتىن العاشقى قالپىنا كەلتىردى.

ەل اۋزىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا مەشىت اشىلعان جىلدارى مۇندا 11 قاري قىزمەت ەتكەن, بالالاردىڭ ءدىني ساۋاتىن اشقان. مەشىتتە سول كەزدەن قالعان اراپشا كىتاپتار, قۇراننىڭ سول كەزدەگى نۇسقاسى دا ساقتالعان.

 

 

"قامشى" سىلتەيدى

قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.

پىكىر قالدىرۋ

پىكىر