شەتەل قازاق ادەبيەتىنىڭ تامىرلاستىعى

شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇپ-توركىنى مەن قارا شاڭىراعى – قازاق ادەبيەتى دەسەك تە, سالىستىرمالى ايتقاندا ولاردىڭ ءوزارا ساباقتاستىعى دا بار.

ەجەلگى تۇركى جەرىنىڭ ءبىر بولىگى بولعان التاي, تارباعاتاي, ىلە تاۋلارىنىڭ باۋرايىن جايلاعان قازاقتار ادەبيەتى بىر-بىرىمەن تامىرلاسىپ, تاعدىرلاسىپ جاتتى.

سونىڭ ىشىندە كۇللى قازاق ادەبيەتىنە ورتاق بەلگىلى تۇلعالار دا شوقتىقتى كورىندى. ايتالىق, قازان توڭكەرىسىنىڭ جانە كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ كەزەڭدەرىنىڭ الدى-ارتىندا قىتاي اسقان ج.شايحىسلام, ءا.نايمانبايۇلى, ا. اپاشبايۇلى, ت.ب. اقىندار مەن شىنجاڭ توپىراعىندا ءوسىپ ونگەن  ت.بوجەكۇلى, ش.كومەكۇلى, ءا.ۇلىمجىۇلى, ك.مارالبايۇلى, ت.جولدىۇلى, ا.تاتانايۇلى, ن.مىڭجاني, ق. شابدانۇلى, ر.اپشەۇلى, ق.قوزىباەۆ, م.رازدانۇلى, ت.ب. اقىن-جازۋشىلار باستاعان ادەبي قاۋىم قىتاي ەلىندەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ورتاق تۇلعالارىنا اينالدى.

شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ قيلى تاعدىرى سالدارىنان اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدەردە شەتەل اسقان قازاقتار دا از بولمادى. ءبىز جالپى قازاقتار ومىرىندەگى قۋعىن-سۇرگىندى ءسوز ەتكەندە كەڭەستىك ساياساتتىڭ قۇرباندارىن كوبىرەك تىلگە تيەك ەتەمىز. شىن مانىندە, شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ باسىندا دا قىتايلىق قۋعىن-سۇرگىندەر وتە كوپ بولدى. بۇگىندە دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە شاشىلىپ, الەمنىڭ قىرىق نەشە ەلىنە شاشىلعان قازاقتاردىڭ, ەڭ كەمىندە وتىز بەس ەلىندەگى قازاقتار ارعى جاعى قىتاي ەلىنەن قاشىپ بارعاندار سانالادى.

قىتايدىڭ شىڭجاڭ جاعدايىنان العاندا قازاقتاردىڭ شەتەلگە اسۋىن بىرنەشە كەزەڭدەرمەن كورسەتۋگە بولادى.

 

بىرىنشى كەزەڭ – چيڭ پاتشالىعى (1864-1912) ءداۋىرى.

بۇگىنگى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ 60 پايىزى وسى جىلدار ىشىندە قىتايدىڭ التاي ايماعى وڭىرىنەن موڭعوليا جاعىنا اسقاندار ەسەپتەلەدى. بازارقۇل كوبەش باتىر ايتبايۇلى, شەرۋشى اقتاي, بوزتاي كوبەگەنۇلدارى, قوجامجار (وجەكە) تورە, قاراقاس تىلەۋدى بي باستاعان كوش, تاريحقا «بوكە اۋعان» دەگەن اتپەن قالعان بوكە باتىر جىرعالاڭۇلىنىڭ التايدان اۋعان جىلدارى وسى كەزەڭدە بولدى. التايدان اۋىپ ۇرىمجىگە جاقىن وڭىرگە بارىپ, ودان ارى تيبەتكە دەيىن بوستى. تيبەتتە قىتاي قۋعىنشىلارى ولگەن بوكەنىڭ باسىن كەسىپ الىپ, توزعان ەلدى شىنجاڭعا قاراي قايتا ايداپ كەلگەندە, ءىشىنارا اۋىلدار تاعى دا موڭعوليا استى.

وسى ءداۋىردىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى بەينەسىن شىڭجاڭدىق جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلى «بوكە باتىر» رومانىندا بەينەلەدى.

موڭعوليا جەرىندە تۋىنداعان 1911 جىلعى وزگەرىستەر «جالاما ايداعان», «ورىكتى كول» وقيعالارى دا وسى ءداۋىردىڭ سوڭعى جىلدارىنان باستاۋ الدى.

اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ قوبدا جەرىنە بارىپ, ۇستازدىق جانە پوشتالىق قىزمەتتەر اتقارىپ, العاشقى رەت قاجىعا بارۋى, «قاجىباياندى» جازۋى وسى جىلدارعا تۋرا كەلەدى.

 

ەكىنشى كەزەڭ – ياڭ زىڭشين (1912-1928), جين شۋرىن (1928-1933) ءداۋىرى.

بۇل داۋىردە قىتايداعى پاتشالىقتىڭ قۇلاپ, جاڭا ۇكىمەتتىك بيلىكتىڭ ورناۋى,  قازان توڭكەرىسى, ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس, كەڭەس قىزىل ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى, موڭعوليا جەرىنە ت.رىسقۇلوۆ باستاعان ەكىنشى ينتەرناسيونالدىڭ كەلۋى, «جانتايلاقتىڭ باسىنىڭ الىنۋى», «زۋقا باتىردىڭ باسىنىڭ الىنۋى», ء«الىپ شابىلعان» ت.ب. سان ءتۇرلى وقيعالار تۋىنداپ جاتتى.

شىڭجاڭدىق جازۋشى باتىرحان قۇسبەگيننىڭ «زۋقا باتىر» رومانى سول ءداۋىر سۋرەتتەرىنە قۇرىلدى.

جوعارىدا ايتقان بوكە باتىردىڭ ۇلى راباي باستاعان كوش, جانتەكەي اۋىلدارى, سارباس, مولقى, شەرۋشى, ت.ب. رۋدى قامتىعان قازاق كوشتەرى ىلگەرىندى-كەيىندى التاي وڭىرىنەن قوبدا جەرىنە ءوتتى. موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ 20 پايىزى وسى كەزدەگى كوشىپ بارعاندار سانالادى.

 

ۇشىنشى كەزەڭ – شىڭ شىساي (1933-1944) ءداۋىرى.

قازاقتىڭ قاندى بالاق سوعىستارىنىڭ كوبى وسى كەزەڭدە تۋدى. «باركول ەلىنىڭ گانسۋ-چيڭحايعا اۋۋى», «التايداعى وسپان توڭكەرىسى», «قازاقتاردىڭ گيمالاي اسىپ ۇندىستان-پاكىستانعا ءوتۋى», موڭعوليا جەرىندەگى «كەنجەبەك ايداعان», ت.ب. سان ءتۇرلى وقيعالار ورىن الىپ, بۇگىنگى تۇركيا-ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العاشقى لەگى وسى كەزدە پايدا بولدى. بۇل كوشتىڭ كۋاگەرى رەتىندە حاليفا التاي «اتاجۇرتتان انادولىعا دەيىن» (انكارا,1981ج), «ەستەلىكتەرىم» ستامبۋل, 1980 جىل؛ الماتى, 2002 جىل),, «التايدان اۋعان ەل» (دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى. 2000ج) كىتاپتارىن جازدى.

 

تورتىنشى كەزەڭ – شىعىس تۇركىستان (1944-1949) جانە جاڭا قحر قۇرىلعان  جاڭا (1949) ءداۋىرى.

«شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى», «وسپان مەن چويبالساننىڭ كەزدەسۋى», «ساۋان اۋدانىنىڭ اكىمى قاليبەكتىڭ كوشۋى», «قۇسايىن, ءسولتانشارىپ تايجىلەردىڭ كوشى», «وسپان, ءجانىمحانداردىڭ اتىلىپ, ءجانىمحانۇلى دالەلحانداردىڭ شەتكە قاشۋى», ت.ب. كوپتەگەن وقيعالار وسى كەزەڭدە تۋىندادى.

شىڭجاڭدىق جازۋشى ءشايسۇلتان قىزىرۇلىنىڭ «دابىل», «بۇلاڭ دۇنيە», «قايقايا شاپقان قاراكەر», «قايرىلار ما ەكەن قايران ەل» روماندارى سول 1938-1950 جىلدارداعى وقيعالاردى قامتىدى.

جوعارىدا اتالعان قازاق كوشىنىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ باستاۋىندا گيمالايدى ەكىنشى رەت اسقان كوش الدىڭعى كوشتىڭ ىزىمەن ۇندىستان-پاكىستانعا جەتىپ, ەكى كوش سوندا قوسىلىپ 1953-1954 جىلدارى تۇركياعا جەتتى. 

بۇل كوش حاقىنداعى ادەبيەتتەردەن – حاسان ورالتاي, «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر», (الماتى, عىلىم, 1997ج), ««ەلىم-ايلاپ وتكەن ومىردەن» سوڭ» (تۇكيا ءىزمىر, 2006ج)؛ حىزىربەك عايرەتوللا, «التايداعى قاندى كۇندەر», (ستامبۇل.,1977ج), دالەلحان جانالتاي «قيلى زامان قيىن كۇندەر» (دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى. 2000ج). نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى – «ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» (الماتى: ساردار, قۇراست: ءابدىۋاقاپ قارا. 2008 جىل), قۇلانباي قاجى ءنازىر «قيلى جىلدار شەجىرەسى» (الماتى, 2011 جىل), «قاليبەك حاكىم تۋرالى ەستەلىكتەر», (قۇراست: ءا.ىلياسۇلى, الماتى, ء«بىلىم», 2009ج), ءابدۋاقاپ قارا «قازاقتاردىڭ تۇركياعا كوشى» (قوجان ءۋازىر اقساقالدىڭ اۋىزشا دەرەكتەرى, الماتى-2016 «ورحون» باسپا ءۇيى), ت.ب. شىعارمالار ومىرگە كەلدى.

بىز جوعىرىداعى جىلنامالار مەن وقيعالارعا بايلانىستىرا وتىرىپ, شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تامىرلاس بولۋىنىڭ تاريحي نەگىزدەرىن كورسەتتىك.

ەندى سول تامىرلاستىقتىڭ, ورتاقتىقتىڭ مىسالدارىنا ايالداي كەتەيىك.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى مەن موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتىن زەرتتەپ, زەردەلەگەندە ولاردان كوپتەگەن ورتاق تۇلعالاردى تاۋىپ الامىز.

موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋى ءسوز بولعاندا ونىڭ باسىندا اقىت ءۇلىمجىۇلى تۇرادى.

اقىتتىڭ  «جيھانشا», «احيرەتبايان», «سايپىلمۇلىك–جامال» داستاندارىنىڭ قازان باسپاسىندا باسىلعان العاشقى نۇسقالارىنىڭ كوشىرمەلەرى, «اباق كەرەي شەجىرەسى», «ەر جانىبەك», «التاي» سياقتى تولعاۋ ولەڭدەرى موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا قولجازبا تۇرىندە كەڭىنەن تاراعان. ءا.ۇلىمجىۇلى  باستاعان 30-دان استام حالىق اقىندارىنىڭ شىعارمالارى جيناستىرىلىپ, زەرتتەلىپ, ەل يگىلىگىنە اينالعان. ولاردىڭ ىشىندە شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىنەن تولەباي بوجەكۇلى(1858-1924), مەشەل قوجەكەۇلى (1858-1928), وتارباي اقىن(1882-1953), ت.ب.لار كەزدەسەدى.

1955 جىلى موڭعوليادا قازاق قالامگەرلەرى ۇيىرمەسى ورناپ, 1957 جىلى جىلىنا 4 مەزگىل جارىق كورەتىن «جاڭا تالاپ" الماناحى (قازىرگى «شۇعىلا") شىعا باستادى. وسى تۇستاعى كەڭەس وداعى مەن شىڭجاڭ جاعىننىڭ قارىم-قاتىناستارى نەگىزىندە قىتاي قازاقتارى مەن موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا دا بارىس-كەلىستەر مەن ازداعان كوشى-قون ورىن الدى.

كەيىنگى جىلدارى شىڭجاڭدا جارىق كورگەن رۋلىق شەجىرەلى ەڭبەكتەردە موڭعوليا قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى سانالاتاتىن – ا.بابيۇلى (1897-1973), ق.مۇقاماديۇلى – (1923-1964), ا.جۇماجانۇلى, د.دىكەيۇلى, ي.بايباتىرۇلى, ش.قاتشانۇلى,  د.قالاۋبايۇلى, ج.بايىت, ي.جابەنۇلى, ق.كاپ, م.ەگەۋحان, ا.قاۋيا, ى.ياكي, ج.كاكەي, ش.زۋقاي, ر.شىناي, ى.كەڭەس, ق.تويلىباي, ق.بوداۋحان, و.سولداتحان, ج.قۋانعان, م.زۇلكافيل, ب.مۇرات, ا.داۋلەتحان, ر.زۇرعانبايۇلى سەكىلدى قالامگەرلەر ەسىمى كەزدەسەدى.

موڭعولياداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ كورنەكتى شىعارمالارىنان ەلەۋسىز مۇقاماديۇلىنىڭ «قوبدا قويناۋىندا», شابدارباي قاتشانۇلى «جىراقتا قالعان جىلدار», ماعاۋيا سۇلتانياۇلى «ۇرپاق تاعدىرى», ءىسلام قابىشۇلى «ۇرپاعىڭ ۇزىلمەسىن», جامليحا شالۇلى «ۇلكەن ءۇي», قاۋيا ارىسبايۇلى «جيەكتە», سەيىتحان ءابىلقاسىمۇلى «قارا بوران», سۇلتان تاۋەكەيۇلى «مۇنار تاۋلار», «اقىر جانىبەك» روماندارى دا شىڭجاڭ جاعىنا ءار ءتۇرلى جولدارمەن جەتىپ تۇردى. سونىڭ ىشىندە يسلام قابىشۇلىنىڭ «كەرەيلەر كەرۋەنى» كىتابى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندەگى ادەبيەتتەر تىزىمىنە كىرسە, سۇلتان تاۋەكەيۇلىنىڭ «مۇنار تاۋلار», «اقىر جانىبەك» روماندارى قىتاي قازاقتارىنىڭ توتە جازۋىندا باسىلىپ تاراتىلدى.

1976 جىلى شەتەلدەگى قازاقتارمەن مادەني بايلانىس ورناتۋ ماقساتىندا قازاقستانداعى «وتان» قوعامىنىڭ جانىنان شىققان ء«بىزدىڭ وتان», كەيىننەن «شالقار» گازەتى دە شەتەل قازاقتارىنىڭ بىر-بىرىمەن بايلانىستىراتىن كوپىرگە اينالدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن الەمنىڭ ءار شالعايىنان جەتكەن قانداستار اتاجۇرتتا باس قوسىپ, بىر-بىرىمەن سۇحباتتاس, ماجىلىستەس بولاتىن بولدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توڭىرەگىندە وتكەن ءىس-شارالار ولاردىڭ باسىن قوسىپ قانا قالماي, ادەبي-مادەني بايلانىستارىنا دا جول اشتى.

ايتالىق, وسى جولداردىڭ اۆتورى كۋا بولعانداي, 2000-2008 جىلدارى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى جانىنان قۇرىلعان «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنان – د.جانالتايدىڭ «قيلى زامان, قيىن كۇندەر», ح.التايدىڭ «التايدان اۋعان ەل», س.جانبولاتوۆتىڭ «ەلجاۋ كۇنبي», ب.قۇسبەگيننىڭ «زۋقا باتىر», ءج.ساميتۇلىنىڭ «قىتايداعى قازاقتار», ت.جولدىۇلىنىڭ تاڭدامالىلارى, قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس», «پانا», سۋ بيحايدىڭ «قازاق مادەنيەتى», و.ايتانۇلىنىڭ «تىرنالار»,  ءا.ۇلىمجىۇلىنىڭ «جيھانشاح», ءس.ابىلقاسىمۇلىنىڭ «قۋعىن», ج.شاكەنۇلىنىڭ «قىتايداعى قازاقتار», ز.قيناياتۇلىنىڭ «موڭعولياداعى قازاقتار» (ii كىتاپ), م.رازدانۇلىنىڭ «التايدىڭ اقيىقتارى», ا.تاتانايۇلىنىڭ «ەل قورعانى –  ابىلاي», ءج.ساميتۇلىنىڭ «اتامەكەن», ق.جۇماحانۇلى «قۇستار قايتىپ بارادى»  كىتاپتارى ىلگەرىندى-كەيىندى جارىق كوردى.

قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ سايكەسۋىمەن ت.جولدىۇلى, ا.تاتانايۇلى, ءا.ۇلىمجىۇلى سىندى تۇلعالار مەن اتاجۇرتقا ورالعان ت.رىسكەلديەۆ, ءس.ابىلقاسىمۇلى, ءج.ساميتۇلى, و.ەگەۋباي, ج.مامانۇلى, ز.سانىك, ر.توكەەۆا, ت.ب. اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەرەيتوي جانە باسقا دا ءىس-شارالارى دا سالتاناتتى تۇردە اتاپ ءوتىلدى.

          م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا «شەتەلدەگى قازاق ادەبي مۇراسىن» جيناۋ, توپتاۋ, شىعارۋ ىستەرى دە ءساتتى قادامدار جاسادى.

بۇدان باسقا دا الىس-جاقىن شەتەل قازاق ادەبيەتى توڭىرەگىندە ق.جۇماجانوۆتىڭ «قاراقالپاق ايماعىنداعى قازاق ادەبيەتى: ء(حىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى اراسىنداعى اقىن-جىرشىلار مۇراسى), زۇفار سەيىتجانوۆتىڭ «شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتى», «اقىت اقىن», يسلام جەمەنەيدىڭ «تاراز –پارسى اقىندارىنىڭ جىر شۋماقتارىندا», «يران قازاقتارى: تىنىس-تىرشىلىگى, ءسالت-داستۇرى», «يران جانە يران قازاقتارى», دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ ء«سوز جەلكەن», «ساراپ», «قازاق جانە قىتاي ادەبيەتتەرى: ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق», «ەۋرازيالىق وركەنيەت: ەجەلگى تۇركى جانە قىتاي حالىقتارىنىڭ رۋحاني قارىم-قاتىناسى», ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «جالعىزدىڭ ءۇنى», «قىتايداعى قازاقتار», قايىربەك كەمەڭگەردىڭ «ومبىدا وقىعان قازاقتار», «ولجاباي نۇرالىۇلى», ەربولات ابىكەنۇلىنىڭ «شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتتانۋى», و.əلىمگەرەەۆتىڭ «ەدىل جايلاعان قازاقتار», ق.بايتاناسوۆانىڭ «ەميگراسيالىق ادەبيەت: جاھاندانۋ ۇدەرىسى مەن كوركەمدىك ساباقتاستىق», ديقان قامزابەكۇلى قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن «ومبىنىڭ الاش داپتەرى: ولەڭ-جىرلار», تۇرسىن جۇرتباي جەتەكشىلىگىمەن دايىندالعان «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى» كوپ تومدىعى ت.ب. ەڭبەكتەرى شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ رۋحاني تۇتاستىعى مەن ءوزارا ادەبي ساباقتاستىعى حاقىندا ماعلۇماتتار بەرەدى.

وسىلاردىڭ ىشىندە ز.سەيتجانۇلى «قىتاي قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ تۋىپ, دامۋ جولدارى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعادى. م.شىڭداليەۆا «شەشەندىك پەن اقىندىقتىڭ ءداستۇرلى بايلانىسى (ومبى قازاقتارىنىڭ ادەبي مۇراسى ءحyىىى-حح ع.ع.)»), ءد.ماسىمحانۇلى «قىتاي قازاقتارى پوەزياسىنداعى ۇلت-ازاتتىق يدەيا (حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارى)» (1999), ە.كاپقىزى «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ پروزا جانرى: قالىپتاسۋى جانە دامۋى», ج.شەكەنۇلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى: فولكلورلىق, ادەبي نەگىزدەرى», ە.ارىققاراقىزى «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ پوەزياسى جانە كاكەي جاڭجۇڭۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى», س.ىسقاقۇلى «تاڭجارىق جولدىۇلى جانە ونىڭ اقىندىق ورتاسىن زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى» (2008), داۋلەتكەرەي كاپۇلى اقىت شىعارماشىلىعى تاقىرىپتارىندا كانديداتتىق ديسسەرتاسيالار جازدى.

شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتى تاعدىر-تالايىنا قاراي وزگە توپىراقتا وركەن جايىپ بۇرلەسە دە, ءوزىنىڭ جەمىسىن اتاجۇرتىنا – قازاق ەلىنە ۇسىندى. تامىرلاستىق تاعدىردىڭ باس قوستىرۋىمەن اتامەكەن ادەبيەتى بولىپ, الىپ ءدىڭدى بايتەرەككە اينالدى. ءتۇپ-تامىرىنىڭ ءبىر ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەدى.

 

 

جادي شاكەنۇلى

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ,

ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

 حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.