الاش قوزعالىسى جانە بۇگىنگى قازاقستان

قازاق تىلىنەن اۋدارىلعاندا «الاش» ءسوزى: 1) قازاق تايپالارىنىڭ ەڭ ەسكى وداعى دەپ اتالاتىن؛ 2) قازاق اسكەرلەرى؛ 3) حالىق, «قازاقتار» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى. 2017 جىلى الاش قوزعالىسىنا 100 جىل تولدى.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىسىنىڭ پايدا بولۋى تاريحي جانە تابيعي وقيعا بولدى. «الاش» قوزعالىسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى سەبەبى – قازاق ۇلتىنىڭ وزىندىك سانا-سەزىمنىڭ پايدا بولۋى مەن ءوسۋى, سول كەزدە قازاق حالقىنىڭ ەڭ وزىق بولىگى - قازاقتىڭ دەموكراتيالىق ينتەلليگەنسياسى قالىپتاسا جانە دامي باستايدى, سونىمەن قاتار پاتشا ساياساتىنا قارسى قازاق قوعامىنىڭ پروگرەسسيۆتى دامۋىندا ۇلتتىق مۇددەلەردى ءتۇسىنۋ مەن جۇزەگە اسىرۋ باستالادى.

شا ۇكىمەتى تاريحي قالىپتاسقان قازاق حالقىن ءبولىپ, ءوز قارا باسىن ويلايتىن قازاقتاردى اكىمشىلىك ورگاندارىنا قىزمەتكە العان, قازاق حالقىن ءوز انا ءتىلى مەن مادەنيەتىن جوعالتۋعا اكەلەتىن وتارلاۋ ءبىلىم جۇيەسىن ەنگىزدى.

مۇنىڭ ءبارى پاتشا مەن قازاق حالقىنىڭ اراسىنداعى ەڭ جاقسى وكىلدەر - بوكەيحانوۆ پەن بايتۇرسىنوۆ باستاعان قازاق ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ينتەلليگەنسيا اراسىندا قاقتىعىسقا الىپ كەلدى. حح عاسىردىڭ باسىندا ورىس پاتشالىعىنىڭ باسقارۋ ءتارتىبى ەسكىرگەن بولاتىن جانە حح عاسىردىڭ تالاپتارىنا ساي بولعان جوق. 1905-1907 جىلدارداعى العاشقى ورىس رەۆوليۋسياسى قازاق دالاسىنا جەتتى. «الاش» قوزعالىسىنىڭ قالىپتاسۋى وسى ۋاقىتتا ءوتتى.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور دينا امانجولوۆا ءوزىنىڭ «الاش پارتياسى. ۇلتتىق دەموكراتيانىڭ پايدا بولۋى» ەڭبەگىندە بىلاي جازادى: «حح عاسىردىڭ باسىندا حالىقتىڭ ءبىلىم جانە اعارتۋ, عىلىم جانە ادەبيەت سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن شاعىن قازاق زيالىلارى, الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق سالا, ارينە, جاستىق ۇمىتتەردى شوعىرلاندىرۋدىڭ كريتيكالىق ويلاۋ ورتالىعى بولدى, قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ ءمانىن قۇرايتىن ۇمتىلىستار مەن قۇندىلىق باعدارلارى ونىڭ ومىرلىك بەلسەندىلىگىنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ءبىلدىردى. بولاشاق الاشتىقتاردىڭ ءبىلىم بەرۋ باستامالارى (قوزعالىس جەتەكشىلەرى - ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ, ءمىرجاقىپ دۇلاتوۆ), مەرزىمدى باسىلىمداردى قۇرۋ, سوسياليستىك, ليبەرالدىق, مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ, ساياسي پارتيالاردىڭ قۇرامىندا ساياسي كۇرەسكە قاتىسۋ, كوپتەگەن قوعامدىق قايراتكەرلەرمەن, عالىمدار مەن ساياساتكەرلەرمەن ىنتىماقتاستىق تاجىريبەسى كەرەمەت ناتيجە بەردى. ءبىرىنشى قازاق ۇلتتىق گازەتىندە, قازاق پارلامەنتشىلىگىنىڭ قىسقا تاجىريبەسى مەن حالىقتىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋدىڭ كۇردەلى تاجىريبەسى ارقىلى تاۋەلسىز پارتيانى قۇرۋ ارقىلى 1916 جىلى قورقىنىشتى جىلدا قوعامنىڭ ەتنوساياسي شوعىرلانۋىنىڭ ەڭ قولايلى قۇرالى رەتىندە بۇكىلحالىقتىق پارتيانى قۇرۋ ءۇشىن جوسپار قۇرىلدى جانە اۋقىمدى ءىس-شارالار باستالدى».

قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت الاش قوزعالىسى ءوز ەلىن جاڭعىرتۋ ماسەلەسىمەن اينالىستى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور د. امانجولوۆا ءوزىنىڭ ماقالاسىندا: «الاش» باعدارلاماسىن قۇرايتىن جاڭعىرتۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - قازاقتاردىڭ ەكونوميكالىق نەگىزدەرىن جانە ولاردىڭ ءداستۇرلى ەكونوميكاسىن ترانسفورماسيالاۋ: نارىقتىق جاعدايلارعا بەيىمدەلۋدىڭ دەڭگەيدى, قارقىنىن, جاعدايىن, كوشپەلى مالشارۋاشىلىق, وتىرىقشى مالشارۋاشىلىق جانە ەگىنشىلىك ۇيىمدارىنىڭ اراسىنداعى بالانس جاعدايىن انىقتاۋ. سونىمەن قاتار, قوزعالىس كوشباسشىلارى ءدىني بوستاندىق, ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن ۇلتتىق تەڭدىكتىڭ تولىق كولەمىندە ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى مەن تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ساياسي جانە قۇقىقتىق بازانى قۇرۋعا تىرىستى. ولاردىڭ اراسىندا تولىق ساۋاتتىلىققا, ۇلتتىق مەكتەپتىڭ دامۋعا, زاماناۋي, ورتاق جانە اسىرەسە ساياسي-قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا نازار اۋدارۋ. ەليتالىق جانە كەڭ ماسسالاردى ناقتى ساياسي ۇدەرىستەرگە وكىلەتتى ورگاندار, ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى قوسۋ, باسقارۋ مەن ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارى. جاڭادان قالىپتاسقان پارتيانىڭ جاقسى ءبىلىمدى كوشباسشىلارى سول شارتتاردا ەڭ ءتيىمدى تەوريالىق جانە پراكتيكالىق يدەيالاردى قولدانا وتىرىپ, الەۋمەتتىك-ساياسي ءوي-ورىستىڭ ارسەنالىندا قول جەتىمدى بولاتىن ەڭ ءتيىمدى شارالار جۇيەسىن ۇسىنا الاتىندىعىن اتاپ ءوتۋ وتە ماڭىزدى ەكەن».

مۇنىڭ ايقىن دالەلى 1917 جىلدىڭ كۇزىندە «الاش» قوزعالىسىنىڭ قابىلدانعان باعدارلاماسى:

1. ۇكىمەت. رەسەي دەموكراتيالىق فەدەرالدى رەسپۋبليكا بولۋى كەرەك. فەدەرالدىق رەسپۋبليكاعا كىرەتىن, تاۋەلسىز بولىپ تابىلاتىن ءاربىر مەملەكەت فەدەراسيانىڭ باسقا مۇشە-مەملەكەتتەرىمەن بىرلىكتە ارەكەت ەتەدى ...
2. جەرگىلىكتى ەركىندىك. قازاقتاردىڭ اۆتونومياسى ولار تۇراتىن ەلدى مەكەندەردەن قۇرىلادى جانە رەسەي فەدەرالدىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بولىگى بولىپ تابىلادى.
3. نەگىزگى قۇقىق. رەسەيدە اركىم ءدىننىڭ, شىعۋ تەگى مەن جىنىسىمەن ەرەكشەلەنبەيدى.
4. دىن. ءدىن مەملەكەتتەن بولەك ... بارلىق دىندەر تەڭ.
5. بيلىك جانە سوت. بيلىك پەن سوت ءار ۇلتتىڭ سيپاتتامالارىنا سايكەس سالىنۋى كەرەك. قازاق تىلىندە سويلەيتىن جەرلەردە قازاق ءتىلى سوت ءتىلى بولىپ تابىلادى.
6. حالىقتى قورعاۋ. ادامداردى قورعاۋ ءۇشىن ارميا بولۋى كەرەك ...
7. سالىق. سالىق جيناۋ بايلىق پەن مۇلىك دەڭگەيىنە نەگىزدەلگەن.
8. جۇمىسشىلار زاڭمەن قورعالۋى كەرەك ... الاش پارتياسى سوسيال-دەموكراتتاردىڭ مەنشەۆيكتەر توبىنىڭ بۇل ماسەلەگە بايلانىستى پىكىرىن قولدايدى.
9. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋى. ءبىلىمدى بارلىق ادامدارعا الۋعا بولادى. بارلىق مەكتەپتەردە تەگىن ءبىلىم الۋ.
10.  جەر ماسەلەسى. جەر ۋچاسكەلەرىن يەلەنۋ نەگىزى بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى كەرەك ...

كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭىندە «الاش» پارتياسىنىڭ جاڭا بيلىكپەن قارىم-قاتىناستارى كومپروميسسكە كوشۋگە ءماجبۇر ەتتى. رسدرپ-نىڭ (ب) راديكالدىق ەلەمەنتتەرى جەرگىلىكتى كەڭەستەردە باسىم بولعان بىرنەشە قالالاردا - الاشتىڭ بەلسەندىلەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى, تەك سەمەيدە, ۆەرنىيدا جانە باسقا جەرلەردە ولاردىڭ اراسىندا نازىك, قىسقا مەرزىمدى ىنتىماقتاستىق ورناتىلدى.

1919 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ, الاش-وردا باسشىلارىن قوسا العاندا, كەڭەستىك بيلىكتىڭ جاعىنا كوشۋ باستالدى, ول جىلدىڭ اياعىنا دەيىن كەڭەستىك سيپاتقا يە بولدى, ول كەڭەس وكىمەتى جاريالاعان الاش قوزعالىسىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا كەڭ امنيستياعا جول اشتى جانە سوڭعى ۇيىمدا ىدىراۋى ۇلكەن ءرول اتقاردى.

الاش قوزعالىسى xix عاسىردىڭ اياعى مەن xx عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا بولعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك-ساياسي جانە رۋحاني-مادەني وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى. قوزعالىسىنىڭ نەگىزى - 1917 جىلى شىلدە ايىندا ۇيىمداستىرىلعان «الاش» ۇلتتىق پارتياسى بولدى.

الەۋمەتتىك-ساياسي ومىرگە قاتىسۋدا الاش پارتياسى ەكى ماقساتقا جەتۋدى ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارى رەتىندە قاراستىردى: قازاق حالقىنىڭ وتارشىلدىقتان بوساتۋ جانە قازاق قوعامىن جانە قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ الەمدىك وركەنيەتتى قاۋىمداستىققا مۇشەلىككە قول جەتكىزۋى ەدى. الەۋمەتتىك جاعىنان «الاش» پارتياسى قازاقتىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ينتەلليگەنسياسىنىڭ ساياسي ۇيىمى بولدى.

پارتيا قازاقستاننىڭ xx عاسىردىڭ باسىندا كاپيتاليستىك قاتىناستارعا بەيىمدەلۋگە ۇمتىلدى. بۇل ەۆوليۋسيالىق جولمەن - رەفورمالار ارقىلى اسىرۋعان بولاتىن ەدى. سوندىقتان الاش پارتياسى 1917 جىلى قازان رەۆوليۋسياسىنىڭ يدەيالارى مەن ۇراندارىن قابىلدامادى جانە ازاماتتىق سوعىس كەزىندە انتيكەڭەستىك جانە انتيبالشەۆيستىك كۇشتەردىڭ وداقتاسى بولدى. بۇل قاراما-قايشىلىقتا الاش پارتياسى مەن الاش-وردا ۇكىمەتى جەڭىلدى.

بيىل 16 جەلتوقساندا ەلىمىز تاۋەلسىز جانە ەگەمەن مەملەكەت بولعانىنا 27 جىل تولادى. وسى جىلدار ىشىندە ەلباسى ن. ءا. نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ رەسپۋبليكاسى شيكىزات ەكونوميكاسىنا يە بولدى, ول بۇكىل بۇرىنعى كەڭەس وداعىن ونەركəسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتتى, ەندى تاۋەلسىز, كوپ ۆەكتورلى سىرتقى ساياسات جۇرگىزىپ, نارىقتىق ەكونوميكانى قۇرىپ, بىرتە-بىرتە تولىققاندى ەگەمەندى جانە تمد-دا مىقتى مەملەكەتكە اينالدى. قازىرگى زاماندا قازاقستان ءوز يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرىپ ءجاتىر.

بىزدىڭ جاڭا تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن ءبىرىنشى ماسەلە رەسەيمەن قارىم-قاتىناس ماسەلەسى بولدى. تمد-نىڭ كەز-كەلگەن مەملەكەتى ءۇشىن رەسەيمەن قارىم-قاتىناس وتە ماڭىزدى جانە ەرەكشە ءرول اتقارادى. 1991 جىلدان باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراسياسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ وڭ, سىندارلى, ءتيىمدى جانە ءوزارا ءتيىمدى بولىپ تابىلاتىنى ءبىزدىڭ ەلباسى م.س. گورباچەۆپەن, ب.ن. ەلسينمەن جانە ۆ.پۋتينمەن وتە كونسترۋكتيۆتى جانە دۇرىس بايلانىستارىن ورناتتى.

كاسىبي پسيحولوگ بولۋدىڭ قاجەتى جوق, ءبىراق كورشى مەملەكەتتىڭ كوشباسشىلارى مىڭەزى, حاريزماسى جانە ۇكىمەت باسقارۋ ءستيلى ءار ءتۇرلى بولدى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت وسى 27 جىلدا (ونىڭ ءاربىر كەزەڭدە) قازاقستان مەن ونىڭ حالقىنىڭ مۇددەلەرىنە, سونداي-اق رەسەي حالىق پەن رەسەيدىڭ مۇددەسى ءۇشىن رەسەي فەدەراسياسىنىڭ باسشىلارىمەن كونسترۋكتيۆتى-پوزيتيۆتى قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋعا بارلىق كۇش-جىگەرىن ءسالدى.

بىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جانە مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىنە ساي, وسى كەزەڭدەردىڭ ءارقايسىسىندا ن. ءا. نازارباەۆ ەكى حالىق پەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى مەملەكەتارالىق جانە ادامي قارىم-قاتىناستىڭ ءتۇرلى سالالارىندا دوستىق, تاتۋ كورشىلىك جانە ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى ساقتاپ قالدى.

ەندى رەسەي فەدەراسياسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس وداقتاس, باۋىرلاس, تەڭ جانە ءوزارا ءتيىمدى بولىپ تابىلادى, بۇل ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ حالقىمىز بەن ەلىمىزگە, سونداي-اق رەسەي مەن ونىڭ حالقىنا پايدا اكەلەدى.

بىزدىڭ شىعىس كورشىمىزبەن, قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن قارىم-قاتىناسىمىز تۋرالى ايتا وتىرىپ, قازاقستان مەن رەسەي سياقتى قازاقستان مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى قاتىناستاردى سيپاتتاۋعا بولادى. دەن سياوپيننەن باستاپ قحر-نىڭ قازىرگى باسشىسى سي سزينپينمەن جانە قحر بارلىق باسشىلارىمەن, نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قۇرمەتتى, ءوزارا ءتيىمدى جانە تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناستاردى ورناتتى.

جانە بۇل باتىس جانە شىعىس ەۋروپاداعى مەملەكەتتەرمەن, اقش-پەن جانە ت.ب. مەملەكەتتەرمەن مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناسقا قاتىستى دەپ تولىق ايتۋعا بولادى. ياعني, الەمدىك ساياساتتا جانە ديپلوماتيادا تاجىريبەسى بولماسا دا, ءبىزدىڭ جاس تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز ءبىزدىڭ كوشباسشىمىزدىڭ دانا, تەڭدەستىرىلگەن جانە يكەمدى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا 27 جىل بويى تاۋەلسىز ءومىر سۇرۋىنە حالىقارالىق جانە سىرتقى ساياسات سالاسىندا تاماشا ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى.

بۇعان قوسا, قازاق حاندىعىنىڭ ۋاقىتتارى مەن قازاق حاندارىنىڭ ساياساتى تۋرالى قالاي ايتقانىمىزعا قاراماستان, ن. ءا. نازارباەۆ تولىققاندى مەملەكەت قۇردى؛ بارلىق مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار, تولىققاندى ۇكىمەت جۇيەسى, زامانعا ساي ارميا مەن فلوت, بارلىق كورشىلەر قابىلدانعان شەكاراسى, ءوز ۇلتتىق ۆاليۋتا جانە بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىندا بۇرىن بولماعان جاعداي. سونى باعالاۋ كەرەك, اعايىن!

وسىلايشا, تاۋەلسىزدىكتىڭ 27 جىلى ىشىندە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىز بەن حالقىمىز ەلباسى باسشىلىعىمەن جاس ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ دامۋىنىڭ ۇلكەن ساياسي, ەكونوميكالىق جولىن ءوتتى.

حح-شى عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا ۇلتتىق جانە دەموكراتيالىق دامۋ ءۇشىن الاش ساياسي قوزعالىستىڭ يدەيالارى حح-شى عاسىردىڭ سوڭىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن. ءا. نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ەگەمەندى جانە تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پايدا بولۋ مەن دامۋمەن ناقتى كورىنىس تاپتى. كەرەمەت جانە جىگەرلى جۇمىسىمەن الاش قوزعالىسىنىڭ بارلىق يدەيالارى مەن ۇمتىلىستارىن شىندىققا اينالدىردى, تمد, ەۋرازيا جانە الەمدىك قاۋىمداستىقتا جاڭا ەگەمەندى, بەيبىت, كونسترۋكتيۆتى مەملەكەت پەن قوعام رەتىندە الاش يدەيالارىڭ نەگىزىندە قازاقستاننىڭ ساياسي جانە حالىقارالىق ءيميدجى قالىپتاستىردى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ,

تاريح عىلىمنىڭ كانديداتى,

قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى