• usd 468.56

  • eur 497.56

  • rub 7.3

  • cny 67.18

28 ناۋرىز, 13:13:28
الماتى
+35°

10 تامىز, 2018 الاش-وردا

يمانعالي تاسماعامبەتوۆ. اباي – پىكىرىمىزدىڭ ءپىرى, رۋحىمىزدىڭ تۋى

ەندى زامان وزگەرگەن شاقتا ازات ەلدىڭ ازات ويىمەن, ازات جۇرەگىمەن, ازات زەردەسىمەن ابايدى قايتا تانۋعا ءتيىستىمىز.

قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ

ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ارناپ وتكىزگەن

مەرەكەلىك سەسسياسىنىڭ اشىلۋىنداعى ءسوز

1995 جىلعى 8 تامىز

               ارداقتى الەۋمەت!

               قادىرمەندى مەيماندار!

               دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ تاريحىندا اتى جەر باسىپ جۇرگەن جۇمىر باستىنىڭ بارىنە بىردەي ورتاق, بارىنە بىردەي قىمبات تۇلعاعا اينالعان الىپ ويشىلدار مەن كورگەن كەمەڭگەرلەردىڭ از ەمەس ەكەنى وزدەرىڭىزگە دە ءمالىم.

               ءبىزدىڭ ابايىمىز دا وسىنداي الەمدىك دەڭگەيدەگى اسقار بيىككە اينالىپ وتىر.

               ونىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 150 جىل تولىپتى. ولەڭدەرىنىڭ اۋىزدان, كىتاپتارىنىڭ قولدان تۇسپەي كەلە جاتقانىنا دا ءبىر عاسىردىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول ۇلتىمىزدىڭ بىردەن-بىر رۋحاني ۇستازىنا اينالدى.

               قازاقتاردىڭ اباي دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىنىندا, ءسوزىن ابايدان باستاپ, ويىن ابايمەن ساباقتاۋىندا دا تەرەڭ ءمان بار. تاريحتىڭ تالاي-تالاي قيىن كەزەڭدەرىندە اباي ءوز حالقىنىڭ اداستىرماس تەمىرقازىعى, الجاستىرماس باعدارشامى بولا ءبىلدى. قانداي قىسىلتاياڭ, نەندەي كەلەڭسىز كەزەڭدەردە دە ونىڭ ۇلاعاتتى ءسوزى حالقىمىزدىڭ قولتىعىنا سۇيەسىن, يىعىنا دەمەسىن بوپ, تابانىن تايعىزعان جوق, جىگەرىن جاسىتقان جوق. ساسقالاقتاعاندا سابىر, توقىراعاندا توقتام تاۋىپ بەردى. زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ پاريجدە وتكەن اباي كۇندەرىندە: «ۇلتتىق مادەنيەتتەردىڭ ءورىسى تارىلىپ, ۇلتتىق تىلدەر جويىلۋعا بەت بۇرعان سوۆەتتىك داۋىردە اباي قازاقتىڭ ءتىلىن دە, رۋحىن دا ساقتاپ قالدى», - دەۋى دە سوندىقتان.

“2017 جىلى حاكىم ابايدىڭ تۋعانىنا 172 جىل تولۋىنا وراي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ جانە ديپميسسيا وكىلدەرى ماسكەۋدىڭ قاق تورىندە ورىن تەپكەن عۇلاما اقىن اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىنا بارىپ گۇل شوقتارىن قويعان ءساتى

               اباي – الەمنىڭ قاي بۇرىشىنان قاراساڭ دا, كوزگە تۇسپەي قالمايتىن رۋحاني الاتاۋىمىز. ول – ءبىزدىڭ ار-نامىسىمىزعا, ومىرلىك ولشەمىمىزگە, ۇلتتىق پاراسات-پايىمىمىزعا اينالعان اسقارالى ابىزىمىز. پىكىرىمىزدىڭ ءپىرى, رۋحىمىزدىڭ تۋى.

               ارتىنا «اتانىڭ ۇلى بولما, ادامنىڭ ۇلى بول!» دەپ امانات ارتىپ كەتكەن اقىلدى الەمدىك اقىل-ويدىڭ تورىنە شىعارۋ ۇرپاقتىڭ تالايدان بەرگى ارمانى ەدى. بۇل جولى سول تىلەگىمىزگە جەتكەندەيمىز. ءبىراق تۇگەل جەتتىك دەپ ايتا المايمىز. وعان ءوزىمىز كىنالىمىز. وكىنىشكە وراي, ءبىز ابايدى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنا ءوز دەڭگەيىندە تانىتا الماي كەلەمىز. اباي مۇراسى الەم جۇرتشىلىعى تارابىنان ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الدى دەۋگە ءالى ەرتە. ولاي دەپ, اباي الەمنىڭ ەڭ باستى تىلدەرىندە اۋىلداعىداي كوسىلە سويلەپ, ەسىلە سىرلاسا العان جاعدايدا عانا ايتا الامىز.

               ابايدىڭ وزگە تىلدەرگە ءتارجىمالانعان مۇرالارىن ەسەپتەمەي-اق, ءوزىمىز جەتىك ءارى ەركىن بىلەتىن ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن قولدارىڭىزعا الىپ بايقاڭىزدارشى. ابايدىڭ اتان-تۇيە تارتا الماس اسا سالماقتى, اۋقىمدى ويلارىنىڭ وننان ءبىرى عانا جەتكەن.

               ارينە, مەن بۇل جەردە اۋدارماشىلارعا تيتتەي دە بولسا كىنا ارتۋدان اۋلاقپىن. ابايدى شەت تىلدەرىنە اۋدارعان قادىرمەندى اقىندارعا, شەت ەلدەرگە ناسيحاتتاۋعا ايانباي اتسالىسىپ جۇرگەن باسپاگەرلەردىڭ بارشاسىنا العىستان باسقا ايتارىم جوق. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم, اباي ءتارىزدى دانىشپاندى اۋدارۋ – قيىننىڭ قيىنى ەكەنىن, ءالى تۇگەن الىنباعان اسۋ ەكەنىن ەسكە سالا كەتۋ.

               ۇلت پەن ۇلتتى باۋىرلاستىرىپ, حالىق پەن حالىقتى جاقىنداستىراتىن دا – اباي سياقتى ۇلى گۋمانيستەر. «اكەنىڭ بالاسى – ادامنىڭ دۇشپانى, ادامنىڭ بالاسى – باۋىرىڭ», ياكي باسقا حالىق تا باۋىرىڭ, باسقامەن دە ءتاتۋ-تاتتى دەگەن ابايدى وزگە تىلگە ءوز دەڭگەيىندە, بار بولمىسىمەن جەتكىزۋ – تەك ادەبي, مادەني عانا ەمەس, ۇلكەن ساياسي ءمانى بار ۇلى مىندەت.

               الىستاعى كەلگەن مەيمانعا اق تاقيالى تاۋلارىمىزدى, الماسى البىراعان باۋلارىمىزدى, ءزاۋلىم زاۋىتتارىمىز بەن كول-كوسىر كەنىشتەرىمىزدى كورسەتىپ, ماقتانعاننىڭ, بالكىم, پالەندەي ايىبى بولماس. ءبىراق ءبىزدىڭ شەت جۇرتقا, سىرت اعايىنعا ەڭ اۋەلى ماقتانىش ەتەتىنىمىز, كوزىن ءسۇيسىنتىپ, كوڭىلىن ەلجىرەتەر رۋحاني دانەكەرىمىز, رۋحاني ايبىنىمىز – اباي, ابايىمىز بولۋ كەرەك!

               ءارىسى شىعىستىڭ ماڭگىلىك شوقجۇلدىزدارى ناۋاي, رۋداكي, حافيز, نيزامي, بەرىسى گەتە, بالزاك, بايرون, پۋشكين سىندى تۇرعىلاستارى سياقتى اباي دا مەزگىلگە مويىنسۇنبايدى. ۋاقىتقا – تاۋەلدى, كەزەڭگە كىرىپتار ەمەس. جىلدار جىلجىپ, كۇندەر سىرعىعان سايىن جاڭا ءبىر قىرىنان اشىلىپ, جاڭا ءبىر قىرىنان جارقىراپ تۇسەدى.

               اباي – قازاق تاريحىنداعى, اسىرەسە ونىڭ رۋحاني تاريحىنداعى اسا ايشىقتى, اسا ايبىندى, شىن مانىندەگى رەنەسسانستىق تۇلعا!

               بۇگىنگى تاڭدا اباي مۇرالارىن تەك ءبىر حالىقتىڭ, تەك ءبىر مەملەكەتتىڭ كولەمىندە عانا ەمەس, دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەت اۋقىمىندا قاراستىرۋ قاجەتتىگىن ايرىقشا ايتار ەم.

               ەۋروپادا – لەۆ تولستويدىڭ, ازيادا – ماحاتما گانديدىڭ بار عۇمىرىن الەمدىك ۇيلەسىم مەن جالپى ادامزاتتىق ۇندەستىكتى وسيەتتەۋمەن وتكىزگەنىن بارشاڭىز دا جاقسى بىلەسىزدەر. قاي جاعىنان الساڭىز دا, مەيلى تەرەڭدىك جاعىنان بولسىن, مەيلى كەمەلدىك جاعىنان بولسىن. ابايدىڭ وسى قوس كەمەڭگەرمەن قاتار تۇرىپ يىقتاسا الاتىنىنا دا ەندى-ەندى كوز جەتكىزىپ كەلەمىز.

               بۇل جونىندە ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇرتشىلىققا ەستىرتىپ ايتا المادىق. بۇعان كەزىندەگى ءار ءتۇرلى ساياسي شەكتەۋلەر مەن ءار قيلى قاساڭ كوزقاراستار دا سەبەپشى بولدى.

               ەكى تىزگىن, ءبىر شىلبىرىن ءوز قولىنا العان تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ەندى ءبىز ابايدىڭ الەمدىك ادەبيەت پەن الەمدىك ويدىڭ جارقىن جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن جان-جاقتى ناسيحاتتاپ, جان-جاقتى نەگىزدەي ءبىلۋىمىز كەرەك. فيلوسوفيالىق, ەستەتيكالىق, ادەبي كوزقاراستاردىڭ تۇتاس ءبىر جۇيەسىن جاساعان ۇلى ويشىلدى دۇنيە جۇزىنە جەتەك, جەتكىزە تانىتۋىمىز قاجەت. سول ءۇشىن ماڭداي تەردى اياماي توگۋىمىز كەرەك.

               عارىش پەن عالامدىق كەڭىستىكتى, ادامزات الەمى مەن دۇنيەنىڭ شەكسىزدىگىن, ۋاقىت پەن دامۋدىڭ ماڭگىلىگىن بىرلىكتە, تۇتاستىقتا الىپ قارايتىن قازىرگى كەزدەگى ءپاتۋالى ءپالساپاعا سەنسەك, ءبىر دۇنيەنىڭ, ياعني, بۇ دۇنيەنىڭ اقيقاتى – تەك جارتىكەش اقيقات. تولىق اقيقاتتى ايتۋ ءۇشىن ەكى دۇنيەنىڭ دە, ياكي و دۇنيە مەن بۇ دۇنيەنىڭ دە اقيقاتىن قوسا قامتۋ كەرەك. اباي دا سول ەكى دۇنيەگە ورتاق اقيقاتتى, ياعني, انىق اقيقاتتى بۇكپەسىز ايتىپ كەتكەن ادام.

«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان,

«مەنىكى» ولسە ءولسىن, وعان بەكى

               مىنەكي, ۇلى اقىن اقىل مەن جان ولمەيدى, تەك ءتان عانا ولەدى دەپ تۇر.

               اباي ۇعىمىنشا, ءولىم دەگەن دە ءومىر سياقتى زاڭدى قۇبىلىس:

                              ادامزات – بۇگىن ادام, ەرتەڭ توپىراق,

                              بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار ءبىراق.

                              ەرتەڭ ءوزىڭ قاندايسىڭ, بىلەمىسىڭ,

                              ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ, ويلان شىراق.

               اباي ءىنىسى وسپان ولگەندە: «جان بىتكەنگە جالىنباي, جاقسى ءولىپسىڭ, اپىرماي», - دەيدى. ەگەر ۇلى ويشىل ءولىم تابيعاتىن سونشالىقتى تەرەڭ تۇسىنبەسە, جاس كەتكەن ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ىنىسىنە «جاقسى ءولىپسىڭ, اپىرماي!» - دەپ ايتار ما ەدى؟! كەرەك دەسەڭىز, اباي ء«ولىم باردا قورلىق جوق» دەيدى. بۇلاي دەپ تىرشىلىكتىڭ تۇڭعيىق ءپالساپاسىنىڭ تەرەڭىنە سۇڭگىگەن, ءومىر مەن ءولىمنىڭ ءاۋ باستان بىر-بىرىنەن اجىرامايتىن كىندىكتەس ەكەنىن كامىل تۇيسىنگەن كەمەل ويدىڭ, كەمەل پايىمنىڭ يەسى عانا ايتا السا كەرەك. ابايدىڭ وسىنداي ماڭگىلىكتىڭ مانىنە, شەكسىزدىكتىڭ سىرىنا ۇڭىلگەن, تۇتاس دۇنيە-الەمنىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىعىنا بويلاعان زاماناۋي ويلارىنىڭ دايەگى مەن مايەگىن اشىپ بەرە الدىق پا؟ ازىرگە ۇلى ويشىلدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ بەرگى بەتىن عانا ارشىدىق. «ابايدى الەمدىك وركەنيەت اۋقىمىندا قاراستىرۋ كەرەك» دەيتىنىمىزدىڭ دە ءتۇپ سەبەبى وسىندا جاتىر.

               بۇل رەتتە ابايدىڭ بيىلعى مۇشەل تويى, كوپ ەلدەردىڭ بەلگىلى دە بەدەلدى قايراتكەرلەرى باس قوسىپ وتىرعان بۇگىنگى كونفەرەنسيا ايرىقشا تاريحي ورىن يەلەنبەك. سوندىقتان كونفەرەنسيا مەيماندارىنا, اباي تالانتىنىڭ الىستاعى, جاقىنداعى جانكۇيەرلەرىنىڭ بارىنە – قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ اتىنان زور العىس ايتقىم كەلەدى.

               بۇگىنگى ماجىلىسكە عالىمداردىڭ, ابايتانۋشىلاردىڭ كوبىرەك قاتىسقانىن ەسەپكە الا وتىرىپ, مىنانداي جاعدايلارعا نازار اۋدارا كەتكەندى ورىندى كورىپ تۇرمىن.

               اباي شىعارمالارىنا تەكستولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ ءزارۋ ماسەلەسى. بۇل سالادا باستالعان جۇمىس وسى كۇنگە شەيىن اياعىنا جەتىپ كورگەن ەمەس. اقىن كىتابىن كەزەكتى جاريالاۋ, كوبىنەسە, مەرەيتويلارعا قاتىستى جۇرگىزىلەدى دە, جاڭا جيناق ىلعي اسىعىس دايىندالادى, قولجازبالار مەن باسىلىپ شىققان كىتاپتار تەكستىن سالىستىرا قاراۋعا ۋاقىت جەتپەي قالادى. راس, اباي شىعارمالارى تەكستى نەگىزىنەن قالىپتاسقان, ۋاقىت سىنىنان وتكەن. سولاي بولا تۇرسا دا, وندا ءالى دە قارايتىن, انىقتاۋدى قاجەت ەتەتىن جەكەلەگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى بارشىلىق. باسقا باسقا, ءدال ابايدىڭ كەيبىر ءسوزىنىڭ ءار جيناقتا ءار ءتۇرلى باسىلىپ ءجۇرۋى – بارىمىزگە ۇلكەن سىن. ەڭ الدىمەن, عالىمدارىمىزعا سىن.

               قوعام وزگەرىپ, زامان جاڭعىرىپ جاتقان تۇستا بۇرىنعى قالىپتاسقان پىكىرلەر مەن ورنىققان كوزقاراستاردىڭ قايتا ساراپتان وتكىزىلىپ, قايتا ەكشەلەگەنى ءجون. اسىرەسە, تولىقتىرىپ, انىقتاي تۇسەتىن ماسەلە – ابايدىڭ اينالاسى, ونىڭ وسكەن ورتاسى, ۇشقان ۇياسى, اتا-اناسى مەن تۋعان-تۋىسقاندارى تۋرالى دەرەكتەر. اقىن وسكەن ورتانىڭ سىرىن مەيىلىنشە دۇرىس, مەيىلىنشە ءادىل اشپايىنشا, ابايدىڭ اقىندىق سىرى دا, قايراتكەرلىگى دە ازاماتتىق تۇلعاسى دا تەرەڭ اشىلمايدى.

               ابايدى تانۋدا ساياسات ىقپالىنان, ۋاقىت قىسپاعىنان اسا الماعان كەزدەرىمىز بولدى. ەندى زامان وزگەرگەن شاقتا ازات ەلدىڭ ازات ويىمەن, ازات جۇرەگىمەن, ازات زەردەسىمەن ابايدى قايتا تانۋعا ءتيىستىمىز.

               ماسەلەن, «اباي وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستى مە؟» دەگەن سۇراق كۇن تارتىبىنە قويىلماي كەلدى. وتارشىلدىققا قارسى بولماسا:

                              ۆوەننىي قىزمەت ىزدەمە,

                              وقالى كيىم كيۋگە...

                              قىزمەت قىلما ويازعا,

                              جانباي جاتىپ سونۋگە, -

دەر مە ەدى...

               وياز دەپ وتىرعانى – پاتشانىڭ وكىلى, وتارشىل وكىمەت. اباي سول وكىمەتكە قىزمەت قىلماۋعا شاقىرادى.

               اباي قازاق حالقى ءۇشىن ءبىر عانا ادەبيەتتىڭ اۋقىمىنا سىيمايدى. ول – كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدى, رۋحاني الەمىمىزدى – قاراقان باسىمىزدى الىپ جۇرۋدەن باستاپ, بيىك ادامگەرشىلىككە دەيىنگى ارالىقتى تەگىس قامتيتىن جان-جاقتى قۇبىلىس. سوندىقتان دا ابايدى زەرتتەۋدى تەك ادەبيەتشى عالىمداردىڭ موينىنا جۇكتەپ قويۋعا بولمايدى. ابايدى اشۋ ءۇشىن ونەرتانۋشىلارىمىز دا, فيلوسوفتارىمىز دا, قۇقىقتانۋشى عالىمدارىمىز دا بەلسەندىلىك تانىتقانى, ايانباي اتسالىسقانى ءجون.

               ءاربىر قازاققا, شاما-شارقىنشا, ابايدى تانۋ – مۇرات, اباي شىققان بيىككە تالپىنۋ – پارىز.

 

nurgali nurtay

اۆتورمەن ونىڭ facebook پاراقشاسى ارقىلى حابارلاسۋعا بولادى.

جازىلىڭىز

"قامشى" سىلتەيدى

قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.

پىكىر قالدىرۋ

پىكىر