العاشقى ساقشىلارىمىز – الاش ميليسياسى!

بىزدىڭ باسا ءمان بەرىپ, اسا دارىپتەۋگە ءتيىستى ءبىر مەرەكەمىز &ndash؛ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 100 جىلدىعى. ارينە, ءوزىمىز الاشورداشىلاردى كورگەن دە, كەزىندە ولارعا كوڭىل بولگەن دە جوقپىز. سوندىقتان ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەكتەرىن ەلەگەن تاريحشىلار مەن الاشتانۋشىلاردىڭ ازدى-كوپتى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا سۇيەنەمىز.

ماسەلەن, قازاق جەرىندە وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن الاش ميليسياسىن قۇرۋ تۋرالى ۇندەۋ جاريالانعانى بەلگىلى. بۇل تۇرعىدان «؛ساراڭ سويلەپ تۇرعان»؛ سارى بەتتەردى پاراقتاساق, «؛الاش ميليسياسى, حالىقتىق ميليسيا &ndash؛ 1917 جىلى جەلتوقساننىڭ 5-13 كۇندەرى ورىنبوردا وتكەن ءىى-جالپىقازاق سەزىنىڭ شەشىمىنە سايكەس قۇرىلعان الاش اۆتونومياسىنىڭ قارۋلى جاساقتارى»؛ دەگەن انىقتامانى كورەمىز. ال «؛الاش اۆتونومياسىنىڭ اسكەرى»؛ كىتابىنىڭ قۇراستىرۋشىسى, جۋرناليست بولات ءمۇرسالىم وسى دايەكتى ناقتى دەرەكپەن تولىقتىرا كەتتى.

«؛سەزدىڭ كۇن تارتىبىندەگى 10 ماسەلەنىڭ ءتورتىنشىسى «؛ميليسيا تۋرالى»؛ بولدى. وسى ماسەلە بويىنشا الاش قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى وكىلى حالەل عابباسوۆ بايانداما جاسادى. سەزد الاش اۆتونومياسى اتالعان ۇلتتىق مەملەكەتتى اياعىنان تىك تۇرعىزۋ ءۇشىن جانە تەك كەڭەستىك نەگىزدەگى اۆتونوميالاردى عانا قورعاپ-قولداۋعا بەيىم تۇرعان «؛بوستاندىقتىڭ جاۋى &ndash؛ بولشەۆيزممەن كۇرەسۋ ءۇشىن»؛ «؛حالىقتىق ميليسيا»؛ اتانعان ۇلتتىق اسكەر قۇرۋ باعدارلاماسىن بەكىتتى»؛, &ndash؛ دەيدى بولات ءمۇرسالىم. ونىڭ ايتۋىنشا, ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1919 جىلعى اقپاننىڭ 11-ىندە كولچاك ۇكىمەتىنىڭ رەسمي دەلەگاسياسىمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرىندە كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا, سول كەزدە ازامات سوعىسى مايداندارىندا قىزىل ارمياعا قارسى كۇرەسكە قاتىسقان الاش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ سانى 3 مىڭنان اسقان. وسى كەلىسسوز بارىسىندا الاشوردا دەلەگاسياسىنىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءسىبىر ۇكىمەتى وكىلىنىڭ «؛ميليسيانى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟»؛ دەگەن سۇراعىنا: «؛ميليسيا &ndash؛ ءبىزدىڭ اسكەرىمىز. ول ءقازىر ءىس جۇزىندە بار...»؛, &ndash؛ دەپ جاۋاپ بەرگەن. سول سەبەپتى, جۋرناليست كىتاپتىڭ اتاۋىن «؛الاش اۆتونومياسىنىڭ ميليسياسى»؛ ەمەس, «؛الاش اۆتونومياسىنىڭ اسكەرى»؛ دەپ قويىپ وتىر. سوندا دا ءبىز قالاي قۇرىلعانىن قايتا-قايتا تىلگە تيەك ەتە بەرگەننەن گورى, سول ساپتاعىلاردىڭ نە سارباز, نە ساقشى بولعاندىعىن اجىراتىپ العىمىز كەلەدى.

نەگە دەسەڭىز, كەزىندە الاشورداشىلاردىڭ ۇلتتىق اسكەردى ەڭ الدىمەن حالىق ميليسياسى رەتىندە قۇرۋعا تالپىنىس جاساعانى بايقالادى. ماسەلەن, الاشورداشىلاردىڭ ءى-جالپىقازاق سەزىندەگى رەسمي حاتتاماسىندا: «؛انارحيا بولۋ ءقاۋپى بار. سول سەبەپتى, وسى كۇنگى اسكەر ورنىنا حالىق ميليسياسى قۇرىلسىن!»؛ دەگەن ءسوز بولسا, ءىى-جالپىقازاق سەزىندە قاتتالعان قۇجاتتىڭ قىسقاشا ءماتىنى مىناداي: «؛ەلگە قورعان بولاتىن حالىق اسكەرىن جاساۋ كەرەكتىگى قايتا جاڭعىرىپ, ميليسيا قۇرۋدىڭ ماقساتى انىقتالدى. قازاق ميليسياسىن قۇرۋ جوسپارى جاسالىپ, بەكىتىلدى»؛. بۇل نەگىزدى تاريحشى كۇلپاش ءىلياسوۆانىڭ ءۋاجى دە قۋاتتاي تۇسەدى. ونىڭ ايتۋىنشا, الاشوردا اسكەرى «؛حالىقتىق ميليسيا»؛, «؛حالىق اسكەرى»؛, «؛الاش اسكەرى»؛, «؛قازاق پولكى»؛ دەپ ءارتۇرلى اتالعانمەن, باستاپقى قولدانىستاعى «؛ميليسيا»؛ ءسوزىنىڭ استارىندا ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قورعايتىن اسكەر ۇعىمى جاتىر. بۇعان تاريحشى سەيىتقالي دۇيسەنوۆتىڭ دە ءبىر ءسوزى دالەل. ول ءوز جازباسىندا: «؛الاش اسكەرىنىڭ اتقاراتىن باستى مىندەتى: اقتار مەن قىزىلداردىڭ اراسىنداعى سوعىسقا بارۋ ەمەس, ەلىنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ, سىرتتان كەلگەن جاۋعا قارسى تۇرىپ, ەلىنە قورعان بولۋ»؛ دەيدى. از وقىپ, كوپ سويلەيتىن الدەبىر ارىپتەستەر «؛ينتەرنەتكە يەك ارتىپ وتىر»؛ دەمەس ءۇشىن بۇل دەرەك-دايەكتەردىڭ كىتاپتار مەن جەكە ارحيۆتەگى مەرزىمدى باسىلىمدار قيىندىسىنان كەلتىرىلگەنىن ەسكەرتە كەتەيىك. ال ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا ءبىز تورعاي دالاسىنا جاساعان ساپارىمىزدا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى, الاشتانۋشى بەرىك ءابدىعاليۇلىن وسى ماسەلە بويىنشا اڭگىمەگە تارتىپ كوردىك. سول ساتتە ول دا الاش ميليسياسىنىڭ باستى ماقساتى «؛قىزىلدارمەن»؛ قىرقىسۋ عانا بولماعانىن ايتتى. «؛قاندى قىرعىن قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاقتا الاش ارىستارىنىڭ بولشەۆيكتەرگە قارسى اسكەري الەۋەت تانىتۋى &ndash؛ ەكىنشى مىندەت. ەڭ باستىسى, ولار قوعام تىنىشتىعىن كۇزەتەتىن ميليسيا جاساقتادى»؛, &ndash؛ دەدى بەرىك ءابدىعاليۇلى.

سونىمەن, اتتى اسكەر تۇرىندە جاساقتالاتىن حالىقتىق ميليسيا قاتارىنا اسكەري قىزمەتتى اتقارۋعا جارامدى 20-35 جاس ارالىعىنداعى ەر-ازاماتتار الىناتىن بولدى. بوكەي, ورال, تورعاي, اقمولا, سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنداعى ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالپى سانى 13 مىڭ 500 بولسىن دەلىنىپ, ءار وبلىس بويىنشا اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعاندار سانى بەلگىلەندى. الاشوردا ۇكىمەتى بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى تەك ورىنبور قازاق اسكەرىنىڭ باسشىلىعىمەن عانا ەمەس, سونىمەن قاتار, ساماراداعى قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنەن تۇراتىن ۇكىمەتپەن جانە ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن بىرلەسە جۇرگىزگەن. الايدا, ناشار قارۋلانعان, سوعىس تاجىريبەسى جوق حالىقتىق ميليسيا بولىمدەرى قازاقستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ كۇش الۋىنا ىقپال ەتپەدى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىمەن قاتار تاراتىلىپ كەتتى. ەگەر سولار جەڭىسكە جەتكەن بولسا, «؛حالىقتىق ميليسيا»؛ اتاۋى شىنىمەن دە ءىس جۇزىندە قازىرگى قازاق پوليسياسىنىڭ العاشقى ىرگەتاسىن بەكىتكەن جاساق رەتىندە قالىپتاسار ەدى. ارينە, جوعارى بيلىك بولشەۆيكتەر قولىنا وتكەن سوڭ, 20-جىلدارى قۇرىلعان «؛جۇمىسشى-شارۋالار ميليسياسىن»؛ تۇڭعىش دەپ تانىدىق. جوعىمىزدى تۇگەندەپ, بارىمىزدى باعالاي باستاعانىمىزعا شيرەك عاسىر عانا بولدى عوي. ەندى «؛العاشقى ساقشىلارىمىز &ndash؛ الاش ميليسياسى بولعان»؛ دەپ اسقاق رۋحپەن ايتا الاتىن كەزەڭ شىعار بۇل؟!.

 ؛

ەركەعالي بولاتۇلى