زينا (اڭگىمە)

 ؛«؛ۇلت بولمىسى»؛ جۋرنالىنىڭ «؛الاش جولى»؛

ادەبي شىعارماشىلىق بايگەسىنە

پروزا جانرى بويىنشا:

بۇركەنشىك ەسىم: حالىق-بەك

 ؛الاش ارىستارىنىڭ رۋحىنا باعىشتايمىن!!!

سەنبىنىڭ كەشى. اۋديتوريادا بولات جالعىز كىتاپ وقىپ وتىر. تەمىردەي التى كۇندىك تارتىپكە مىقتاپ ۇيرەنگەن ستۋدەنتتەر مەن مۇعالىمدەر ەكى جارىم كۇندىك دەمالىس شىققالى بەرى &ldquo؛ەنەسىنە جامىراعان قوزىداي&rdquo؛ اپتا سوڭىندا شۋاپ جان-جاققا قىدىراتىن ادەت تاپتى. ءار قالاداعى اۋىلداس, تۋما-تانىستاردا باسىندا مارە-سارە بولىسىپ, قىزۋ قۇشاق ايقاستىرىسا كەلگەن قوناعىن قارسى الىپ, كول-كوسىر داستارحان جايىپ ەكى كۇن بويى جايىلىپ جاستىق, ءيىلىپ توسەك بولىپ كۇتەدى-اي كەلىپ! سوڭعى كەزدەردە قالتالارىنىڭ تەسىلىپ وزدەرىنە تاماققا تۇك تاپپاي قالعاندا ولار دا امالسىز اپتا سوڭىندا باسقا جاققا قىدىراتىن بولدى. سوسىن دا ولار اپتا باسىندا باراتىن جەردى الدىن الا جوسپارلاپ تەمىر جولدىڭ شاكىرتتەرگە بەكىتكەن جارتى باعالىق بيلەتىن الدىن الا الاتىن بولدى. وسىلاي ءبىر قالادان ءبىر قالاعا جۇمانىڭ تۇنىندە جەتىپ, دۇيسەنبىنىڭ تاڭىندا ساباققا زورعا ۇلگەردى. تەك بولات &ldquo؛بولاتتاي ءتارتىپ &ndash؛ التىنداي تابىستى اكەلەدى&rdquo؛, &ndash؛ دەپ وزىنە قاتاڭ تالاپ قويىپ كىتاپقا باس قويدى. جۇما, سەنبى, جەكسەنبى كۇندەرى ۋنيۆەرسيتەتتە جالعىز وسى بولات قانا قالادى. كەزىندە ءمۇعالىمىنىڭ &ldquo؛اباي جولىن وقىماعان قازاق &ndash؛ قازاق ەمەس&rdquo؛ دەگەن سوزىنەن قاتتى ۇيالىپ, پارتانىڭ استىنا كىرە جازداعان. سول كەتكەن ەسەنى قايتارۋعا شىنداپ كىرىستى. ءتورت تومدى تولىقتاي وقىپ شىقتى. وقىعان سايىن ول قىزدارعا باسقاشا قارادى. وزىنە &ldquo؛پۇت&rdquo؛ جاساپ جۇرگەن قازاعىنىڭ يت ءومىرىن, التى باقان الاۋىزدىعىن وقىپ ءبىر ءتۇرلى جەك كوردى... رومانداعى قولاڭ شاشى يىعىنا توگىلگەن توعجان قىزدىڭ قىلىقتى بەينەسى بالا بولاتتى بەلگىسىز ءبىر يىرىمدەرگە تارتا باستادى...

ابايدىڭ توعجانعا عاشىق بولۋى, ۇزاتىلار شاعىندا توعجان, اباي, ەربولدار قاراعايلى سايدا ءتۇن اسىرعاندا بۇلدا جاندارىندا بولعانداي كۇي كەشتى...

سالتانات قىزدىڭ كەربەز دە سىلقىم تۇلعاسىنا ابايدىڭ ىنتىق جۇرەگى, ەكەۋىنىڭ وڭاشاداعى اڭگىمەسى بولاتتى قىزىقتىردى. ماشان تاۋىنان ءۇسىپ, نايمان اۋىلىنا كەلگەندە, توعجاننىڭ كۇيەۋىنىڭ ۇيدە بولماي, ابايعا تەسىلە قاراعان توعجاننىڭ كۇيىنىشى. اباي مەن ەربول توعجاننان جوعالتقان جوعىن شۇكىماننىڭ اسەم اۋەنىنەن تاۋىپ, قۇدالىقتى بۇزىپ ايگەرىمدى توقالدىققا الۋى, رومانداعى جالپى ايەل ءبىتىمى, سۇلۋلىعى, قىز كەلبەتى ءبار-بارى جاس ستۋدەنتتى &ldquo؛قۇرى جۇرمە دەگەندەي&rdquo؛ ويعا جەتەلەدى... تۇندە شولپى سىڭعىرى بولاتتىڭ قۇلاعىندا سىڭعىرلادى...ونىڭ كوكىرەگىن بىردەڭە قىتىقتاي باستادى...

قازاقتىڭ دارا تالانتتى جازۋشىسى مۇحتاردىڭ &ldquo؛كىنامشىل بويجەتكەنىن&rdquo؛ ەندى باستاعانى سول توبىنداعى ەكى قىز القىنا كەلدى.

&ndash؛ بولات سەنىڭ بولعانىڭ قانداي جاقسى بولدى.

&ndash؛ نە بولدى؟

&ndash؛ كومەگىڭ كەرەك, بارعاندا كورەسىڭ تەز ءجۇرشى.

تەزدەتىپ باردى, تالدىڭ اراسىندا تالىقسىپ جاتقان ءوز توبىنداعى ايماندى كوردى. اششى سۋ الىستان بۇرقىراعان تالدىرماش دەنەلى ارىق قىزدى ارقاسىنا سالىپ كوتەرىپ جاتاقحاناعا اپارىپ سالدى. كەلە سالا &ldquo؛كىنامشىل بويجەتكەندى&rdquo؛ ارى جالعاپ وقىدى... الىپ دەنەلى پالۋاننىڭ شىنتاقتاي قىزدى... دەگەن جەرىنە كەلگەندە وقىپ وتىرىپ اۋىنان جىلبىراپ اققان جىلى سۋدى سەزبەي قالدى... قاراداي شەكەسىنەن شىلقىعان تەر شىقتى. ءوزى ارقالاعان ايمانعا ويى كەتىپ, توسەگىندە سول ءتۇن تىنىشى كەتتى. تۇسىندە بىردە كىنامشىل بويجەتكەندى كورسە, بىردە ايماندى كورىپ ايمالادى, تاڭ اتا باسى اۋىرىپ بويدان كەتىپ زورعا تۇردى. سول كۇننەن باستاپ ايمانعا &ldquo؛قاقپان قۇرۋعا&rdquo؛ نيەت ەتتى, ودان بىردەڭە دامەتىپ جاقىنداي باستادى. جىگىتتەر ادەبيەتكە اۋەستەنۋ جولىمەن دۇنيەدە ءوز داڭقىن شىعارعىسى كەلسە, قىزدار ادەبيەتكە ەلىكتەپ دۇنيەنى باۋراپ العىسى كەلەدى.

 ؛

***

&ldquo؛قوجالىق&rdquo؛ ىستەپ قازاق اراسىندا بالا وقىتىپ سىڭگەن بولاتتىڭ اكەسى تۇندە ءتۇس كوردى... ەرتەمەن تۇرىپ بالاسىنا حات جازدى...

اق قاعازدىڭ العاشقى بەتىنە &ldquo؛زيناعا جاقىنداما&rdquo؛ دەپ جالعىز-اق اۋىز ءسوز جازدى. ەكىنشى بەتتەن باستاپ مىنالاردى جالعادى... نەكەسىز بوتەن قىزعا &ldquo؛جاقىنداۋ&rdquo؛ &ndash؛ ؛ۇلكەن كۇنا, ەش تۋىستىق قاتىناسى بولماعان قىزبەن جىگىت وڭاشا بولمەدە قالماۋى كەرەك, سول ساتتە شايتان مالعۇن كەلىپ قىزدىڭ دا, ۇلدىڭ دا قۇلاعىنا سىبىرلاپ ۇلكەن كۇناعا شاقىرادى, ءبارىن جەڭىلدەتىپ كورسەتەدى. ناپسىسىنە قيساپسىز كۇش بىتىرەدى, ادام ءوزىن ۇستاي الماي قالادى. سولاي &ldquo؛زيناعا&rdquo؛ دەگەن ەڭ ۇلكەن كۇنا جاسالادى. زينا جاساعان ادام بۇل دۇنيەدە ءۇش ءتۇرلى, ارعى دۇنيەدە ءۇش ءتۇرلى ازاپقا دۋشار بولادى. بۇل دۇنيەدە ىرعىزدىعى ازايىپ, كەدەيلىككە ۇشىرايدى؛ بەتىنىڭ نۇرى تايىپ, جۇزىنەن شاڭى شىعادى؛ ءومىرى قىسقارادى. ال ارعى دۇنيەدە ولار ەڭ ساسىق بولادى؛ توزاقتىڭ ەڭ تومەنگى قاباتىندا ەڭ اۋىر ازاپتا جانادى؛ ولاردىڭ اۋزىمەن ارتىنان جىلاندار كىرىپ-شىعىپ شىڭعىرتادى. بالام, سەن &ndash؛ مەنىڭ بولاشاعىمسىڭ! از ءسوزدى, كوپ ويلاناتىن, كوركەم مىنەزدى بول!

اباي اتاڭ جاديتشىلەر قۇرعان احمەت ريزا مەدىرەسەسىنەن عىلىمنىڭ بارلىق ءتۇرى بويىنشا ءبىلىم العان, ء7-شى,17-شى, ء19-شى, ء31-شى, ء32-شى, ء43-شى قارا ءسوزىن قايتا-قايتا وقى, وندا سەنى عىلىمعا شاقىرادى. اباي ناماز وقىمادى دەگەندەر قاتەلەسەدى, ء12-شى, ء13-شى, ء16-شى, ء27-شى, ء8-شى, ء34-شى, ء35-شى, ء38-شى, ء45-شى قارا ءسوزىنىڭ بارلىعى دا ونىڭ نامازدا تەرەڭ ويعا شومىپ اللانى جۇرەكتە زىكىر ەتكەنىنىڭ ايعاعى. ونى تەك نامازداعى كوكىرەك كوزى اشىلعان تاقۋا عالىمدار سەزەدى. قالعان 30 ءسوزى قازاق پسيحولوگياسى مەن قوعامىنداعى كەمشىلىكتەر, ونىڭ ءوزىن دە يسلامدىق قۇندىلىقتاردى &ldquo؛تەز&rdquo؛ ەتىپ سوعان سالىپ تۇزەۋگە تىرىستى. ابايدى زەرتتەۋ ءۇشىن اباي سياقتى اراب, پارسى, تۇركى ءتىلىن جانە ورىس ءتىلىن جەتتىك مەڭگەرۋ كەرەك, سونىمەن بىرگە قۇران, سۇننەت, ۋسۋل, فيھ, اقيدا بىلىمدەرىن جەتتىك ءبىلىپ, بويعا ءسىڭىرىپ, جۇرەكتىڭ سۇزگىسىنەن ءوزى وتكىزبەي بولماس, بولماسا جوق. الاش ارىستارى تۇگەلدەي ابايدى تولىق تانىعاندار...

ال رومان جازۋشى قيالدىڭ قاناتىنا ءمىنىپ اسپاندا ۇشۋى, كەز كەلگەن شىعارما داۋىرلىك ءتۇس الماسا تاعى بولمايدى, كەر زاماندا كەرى كەتىپ جازىلعان دۇنيەلەر از ەمەس.

كوركەم وبرازدا سومدالعان باسقا اباي, سەن ونى ولەڭدەرى مەن قارا سوزىنەن جۇرەكتىڭ كوزىمەن, يماننىڭ نۇرىمەن ىزدە. الاش رۋحىنان ىزدە, سولاردىڭ كىتابىنان ىزدە.

وزىنىڭ قازىرگى ءحالىن بىلگەن اكە حاتىنا بولات تاڭ قالدى...

***

اليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنۇلى, ءمىرجاقىپ دۋلاتۇلى, ماعجان جۇماباەۆ باستاعان الاش زيالىلارى قازان, ورىنبور, ومبى, ۋفا سياقتى قالالاردا وقىدى. وندا اتاقتى ۆ.ۆ رادلوۆ, ن.ي.يلمينسكيي, گ.ن.پوتانين, ش.مارجاني, ءش.ۋاليحانوۆ, ى.التىنسارين, س.گاسپارينسكيي سياقتى عۇلامالار ءدارىس بەردى. ولار اللا دىندە جاسىرعان ماتەماتيكا, حيميا, فيزيكا, جاراتىلىستانۋ, قوعامتانۋ, جاعراپيا تاعى باسقا پاندەردى قۇرانمەن حاديستەن ىزدەۋدى ۇسىندى.

ولار: ء&ldquo؛وزىنىڭ ءدىنىن, ءتىلىن, ەلىن بىلگەندەر عانا ورىسشا وقىسا, ول جاقسى. ونى بىلمەگەندەر ورىسشا وقىسا, ودان ەش قايىر جوق&rdquo؛ دەگەن جولدى ۇستاندى.

مەدىرەسەدە ۇزدىك وقىعان اباي سىندى شاكىرتتەر يسلامدى-عىلىمي عاقلي جولمەن جۇرەك كوزىمەن تانىپ ءبىلدى. ورتاشا جانە تومەنگى شاكىرتتەر-دىندى ناقىل جولمەن جاتتاندى ۋاعىز ارقىلى وزىنە ءسىڭىردى.

الاش وردانىڭ الىپتارى الدىڭعى جولدى ۇستانىپ, ء&ldquo؛ىشى حاقپەن سىرتى حالىقپەن بولدى&rdquo؛. كورگەننەن تەرەڭ وي ءتۇيىپ, اقىلمەن, عىلىممەن قارۋلاندى. ؛ ولار نەگە قازاق ەل بولمايدى؟ الاش ۇلىستارى نەگە سونشا ارتتا قالدى؟ ەلدىك سانا, ازاماتتىق بورىش اللا الدىندا پارىز دەپ ءبىلدى. كۇللى نارسەنىڭ جاۋى ناداندىق ەكەنىن شىنايى سەزىندى. ءوزى بىلمەيدى بىلگەنىنىڭ ءتىلىن المايتىن ءوز تۋىستارىنا جانى اشىدى. ء&ldquo؛بىلىم الۋ جولى مال ايايتىن جول ەمەس&rdquo؛ &ldquo؛قازاقتى نە قورقىتىپ نە پارالاپ بالاسىن بىلىمگە بەر&rdquo؛ دەگەن اباي سوزدەرىن ۇستانىپ اعارتۋشىلىق جۇمىستار جۇرگىزدى. اۋىل اۋىلدى ارالاپ ەلدەن سالىق جيناپ مەكتەپ اشىپ, كىتاپ جازدى, گازەت-جۋرنال شىعاردى. الاشتىقتار ءوز ارماندارىنا- ارمەن, عىلىممەن, جىگەرمەن, جاستىق جالىنمەن كەلدى. ولار شەتىنەن ءوز ورتاسىنىڭ قارا كوك تۇقىمىنان شىققان مىقتى دا اۋقاتتى اۋلەتتىڭ ادامدارى. ولار رۋحاني سۇرانىستارعا جاۋاپ ىزدەگەن دانىشپاندار, ولار ماتەريالىق قاجەتتەن جوعارى تۇرعان زاڭعارلار. سوسىن دا جەردەگى يت ومىردەن بيىك تۇرىپ ەلدىڭ, الاشتىق قامىن جەدى, تەك ءبىر اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن تىرلىك جاساپ جۇرەكتەرى لۇپىلدەپ سوقتى... دەپ بولات وقىعان كىتاپتارىن قايتالاي وي ەلەگىنەن وتكىزدى, ءبىر جەكسەنبى تىنىش جاتىپ وزىمەن ءوزى سويلەستى... سولارعا تاعزىم ەتىپ دۇعا جاسادى... جىلادى... قىدىر (ع.ا) ونى تاڭ اتا نامازعا وياتتى, سول كۇننەن باستاپ بولات نامازىن ەش قازا جىبەرمەي, ءار نامازىندا الاشتىقتارعا دۇعا جاسايتىن تاقۋاعا اينالدى, ءبىلىمى دە كۇننەن كۇنگە مولايدى, ساباعىندا ەڭ ۇزدىك ستۋدەنت اتاندى.... ونىڭ رۋحى مەن ءتانى ەش اجىراماي زامان, مەكەن, ۋاقىت دەگەن ۇعىمدار وندا بولمادى, ارعى دۇنيەدەگى الاش ارىستارىمەن وسى ومىردەگىدەي رۋحتار توعىساتىن بەيسەنبى, دۇيسەنبى كۇندەرى ۇنەمى بىرگە بولدى....

 ؛

***

بولات ماعجاندى كوردى, &ldquo؛باتادى اي, باتادى اي, مەندە ءباتام...ومىر دالا سەن ءبىر ءبالا...تىلىن ۇقساڭ جەل جىلار&rdquo؛... دەگەن ولەڭىن ۇزاقتان ۇزاق وقىدى... ارتىنشا بارلىعى نامازعا تۇردى, يمامدىققا شاكىرم كەلدى باسىنا سالدەسىن وراپ, ونىڭ دارەتى بۇزىلسا تەزدەن ورنىنا شىعىپ جاماعاتتىڭ نامازىن بۇزباۋعا اباي تۋرا (اۋىز اشاردا ساۋمال ىشكەن ۇلكەن مولدا تاراۋىقتا دارەتىن بۇزادى, ارتىندا سەنىمدى ادام تۇرماعاسىن, ەلدى ساجدەگە جىبەرىپ امالسىز تەرەزەدەن سەكىرىپ كەتەدى) ارتىندا تۇردى... بارلىعىدا اراب, پارسى, تۇركى تىلدەرىن جاقسى ءبىلىپ, يلاھي قۇران ىلىمدەرىن مەڭگەرگەن ابايدىڭ تولىق ادامدارى. سونداي ءبىر ىشىمەن(باتىني) سىرتى(زاھري) بىردەي قازاق دالاسىنىڭ تاۋلارى (ەلدىڭ رۋحاني اسپانىن تىرەۋدە, سوسىن دا بۇگىنگى ەل ەل بولىپ تۇر), نامازدان سوڭ دوڭگەلەنىپ وتىرىپ حاتىم جاسادى. مىڭ ىقىلاس شاريف, مىڭ سالاۋات, مىڭ يستاعۇپر ايتىپ قالقادا ۇزاق وتىردى, قالقانى جۇرگىزگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى بولدى. ەل ءۇشىن, الاش ءۇشىن الاقاندارىن جايىپ ۇزاق-ۇزاق دۇعادا بولدى. ؛

بەيسەنبى كەشتە ولار تاعى جينالىپ قالقادا وتىرىپ قۇراندى تولىق حاتىم جاساپ, سوڭعى دۇعانى اباي جاسادى. بولات ارتىنا قاراعاندا ءوزى تانىمايتىن سان مىڭداعان تاقۋا قازاقتاردى كوردى...&ldquo؛سىرتىن كورىپ ءىشىن ءبىل, جۇرەكپەن سەزىپ تۇشىن ءبىر&rdquo؛ دەپ اباي ولەڭ وقىدى....

بۇگىندە قازاقتىڭ جاۋى از ەمەس دەپ ءاليحان اتاسى ساڭقىلداپ ۇلكەن مىنبەردە عىلىمي سەميناردا بايانداما جاسادى....

كەز كەلگەن نارسەنىڭ ەكى بەتى بولادى, پايدالى نارسەنىڭ دە زيانى, زياندى نارسەنىڭ دە پايداسى بولدى. ءبىز تىكەننەن گۇلدى, گۇلدەن تىكەندى تانۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن دە باستاعى ەكى كوزبەن ەمەس كوكىرەكتەگى بەس كوزبەن, ءتاننىڭ ەمەس جاننىڭ قاجەتى ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ, جاڭعا ءتاندى باعىندىرۋىمىز ءتيىس, سوندا عانا ماڭگىلىك ەل بولامىز. عىلىم اللانىڭ ءبىر ەسىمى ءبىز عىلىمنىڭ بار سىرىن اشا الساق, قۋاتتى ەلگە اينالامىز. قۇران اقيرەتكە دەيىنگى بىزگە بەرگەن باعدارشام. ول ءار ءسات سايىن بىزگە جول نۇسقايدى, ءبىراق ءبىز سونى ءتۇسىن الماي, ونى تۇسىنەتىن عالىم-عۇلامالاردى تىڭداماي &ldquo؛رەلستەن&rdquo؛ شىققان وت اربانىڭ كۇيىندە ءجۇرمىز.

بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازعان &ldquo؛وقۋ كىتابىن&rdquo؛ الىپ وقىدى...

قارا بۇلت ءۇيىرىلدى ءدۇيىم جۇرت قۋاندى, قاڭسىعان ەگىنجاي سۋ ىشسە ەكەن دەپ دامەلەندى. بوران ايداعان بويى بۇلت بارىپ شالقار تەڭىزدىڭ ءدال ۇستىنە جاۋىپ كەتە باردى. بارلىق نارسە سەبەپپەن جاراتىلعان, سەبەپتەردىڭ ارتىندا جاراتۋشى تۇر, ءبىز تەك جاي كوزبەن سەبەپتەردى كورەمىز ادامدار كۇنادا, سوسىن دا جاڭبىر تەڭىزگە جاۋدى دەپ توقتايدى احمەت اتاسى....ماعجاننىڭ پەداگوگيكاسىن وقىپ تاڭ ءقالدى...سىزدىڭ قوزعاۋشى كۇشىڭىز ىشكى دۇنيەڭىزدە مە, الدە سىرتقى ورتادا ما دەپ باستاپتى ءبىر تاراۋدىڭ باسىن... ءسىز شايحاناداعى سىنشىسىز با الدە قوعامدىق مىنبەردەگى ىسكەرسىز بە؟ قازاقتار يەك سۇيەۋ پسيحولوگياسىنان قاشان ارىلادى؟ سول كەزدە ەل بولادى دەيدى....بۇدان بىلاي ومىردەن كىلتيپان ىزدەمەيتىن بولدىڭىز با؟ ءسىز ءبىر كۇن ءومىر ءسۇرىپ سونى مىڭ كۇن قايتالاپ ءجۇرسىز بە الدە مىڭ كۇىنىڭىز مىڭ ءتۇرلى مە؟ دۇنيەدە قايدا قويسا ءدوپ كەلەتىن ەرەجە جوق, بارلىعىن دا شىندىققا سايكەستىرىپ وزگەرتە ءبىل, ەگەر ادامدار بارلىق ىستەن تەك ادىلدىكتى كوكسەسە بۇل الەم ءبىر ساتكە تۇرا المايدى. قۇستىڭ قۇرتتى جەۋىنە, قۇرتتىڭ جاپىراقتى جەۋىنە, ادامنىڭ قويدى جەۋىنە رۇقسات قالماس ەدى... دەمەك ادىلدىك شىندىقتان قول ۇزگەن ۇعىم... ءبىز شەكتى اقىلىمىزبەن سونشالىق ويلادىق قالعانىنىڭ سىرىن تەك اللا بىلەدى دەگەندەرىن ءار بەتتەن تەرىپ وقىدى...

بولات كىتاپ بولىپ, كىتاپ بولات بولىپ قوس كۇندىك دەمالىستى بىلمەي قالاتىن بولدى. ونىڭ كىتاپتاعى كەيىپكەرلەر مەن بىرگە رۋح الەمىندە كەزدەسەتىنىن تەك ءوزى عانا بىلەدى ازىرگە...