• usd 468.56

  • eur 497.56

  • rub 7.3

  • cny 67.18

29 ناۋرىز, 18:50:58
الماتى
+35°

04 ناۋرىز, 2016 news

قازاق ەلىنە تۇركيادان كەلەر ءقاۋىپ قانداي؟

وتۇكەن ورمانىنان كوكبورىنىڭ ۋىزىن ەمىپ, ءورىپ شىققان تۇركى بالاسى بۇگىندە جەرورتا تەڭىزى مەن قيىرشىعىس ازياعا دەيىن جايىلعان. ارعى-بەرگى تاريحتى تەرمەلەپ,...

وتۇكەن ورمانىنان كوكبورىنىڭ ۋىزىن ەمىپ, ءورىپ شىققان تۇركى بالاسى بۇگىندە جەرورتا تەڭىزى مەن قيىرشىعىس ازياعا دەيىن جايىلعان. ارعى-بەرگى تاريحتى تەرمەلەپ, كوكتۇرىكتەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى تالاي اڭىزعا بەرگىسىز بابالار ەرلىگىن جىرلاۋعا بولدى. تۇرىك تايپالارى ات ۇستىندە جەر شايقالتىپ, ازيا مەن ەۋروپانى تىتىرەتىپ قانا قويعان جوق, ءوسىپ ءوندى, تارالدى, الىپ يمپەريالار قۇردى. سولاردىڭ ىشىندە تاريحتا ويىپ اتى قالعان - وسمانلى يمپەرياسى. ونىڭ ورنىنا تۋ تىككەن &ndash؛ 93 جىل بويى القىزىل بايراعى جەلبىرەپ كەلە جاتقان تۇركيا رەسپۋبليكاسى.

«؛تۇركيا رەسپۋبليكاسىن قۇرعان تۇركيا حالقىنىڭ اتى تۇرىك ۇلتى بولىپ تابىلادى»؛. بۇل مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ ءسوزى. تۇركيا كونستيتۋسياسىنىڭ 6-بابىندا ۇلتتىق مەملەكەت ەكەنىن جازعان. ەكونوميكاسىنىڭ ءبىرشاما قۋاتتىلىعىمەن دە, g20-دان ويىپ ورىن العان تانىمالدىعىمەن دە وزگە تۇركى ەلدەرىنە ۇلگى. سوڭعى شيرەك عاسىردا اتالمىش كەڭىستىكتىڭ ساۋدا ەكونوميكالىق, ساياسي, مادەني, عىلىمي قاتىناستارى قويۋلاي ءتۇستى. ءبىز, بۇگىن وسى ساياسي بايلانىستارعا وزگە قىرىنان قاراپ كورمىز. ول ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەيتىن تۇركيادا قالىپتاسقان جاسىرىن اگرەسسيالىق پيعىل. ياعني, وزگە تۇركى ەلدەرىندەگى تابيعي بايلىق پەن جەردى پايدالانۋ, ءارى تۇرعىندارىن تۇرىك ۇلتىنا اينالدىرۋ. تۇركيانى وزگە تۇركى ەلدەرى اعا كورەتىنى راس, الايدا, ولار وزدەرىن قانداي «؛اعا»؛ سەزىنىپ ءجۇر؟

«؛...التايدىڭ التىن كۇنى ەركەلەتىپ,

كەلگەندە جولبارىس بوپ, جاڭا ەرجەتىپ,

اق تەڭىز, قارا تەڭىز ار جاعىنا,

باۋىرىم, مەنى تاستاپ قالدىڭ كەتىپ...»؛, - دەيتىنى بار م. جۇمابايۇلىنىڭ.  ؛سول باۋىرىمىز باۋىرلىققا لايىق ارەكەت ەتىپ ءجۇر مە؟ قازاقستان اياعىنان تىك تۇرعان العاشقى جىلداردا ساپارلاي كەلگەن تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزالدىڭ «؛بىرىگۋ»؛ تۋرالى سوزىنە «؛كەشە عانا ءبىر اعانىڭ «؛قامقورشىلىعىنان»؛ شىقتىق, ەندى ءوز باعىتىمىزبەن ءومىر سۇرەيىك»؛ دەپ ايتقان ەدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. بۇل, كورەگەن ەلباسىنىڭ تۇركيانىڭ قازاقستانعا كوزدەگەن اگرەسسياسىنا جاساعان العاشقى توسقاۋىلى بولاتىن. سول تۇستان باستالعان ورتا ازياعا, وتە-موتە قازاقستانعا باعىتتالعان «؛يەمدەنۋ»؛ اگرەسسياسىن تومەندەگىدەي تارقاتىپ كورەيىك:

عىلىم-بىلىم اگرەسسياسى

تۇرىكتەردىڭ ەڭ العاشقى بولىپ قولعا العانى قازاقتاردىڭ وقۋ-اعارتۋىنا ارالاسۋى بولدى. 1992 جىلى العاشقى قازاق-تۇرىك ليسەيى اشىلدى. بىلاي قاراعاندا ءتاۋىر-اق دۇنيە بولىپ كورىنگەنىمەن, كەنتاۋ قالاسىنان باستاپ بوي تۇزەگەن وسىناۋ «؛تۇرىك ليسەيلەرى»؛ العاشقى تۇلەكتەرىن تاربيەلەپ شىققاننان بەرگى 20 جىل ىشىندە 28-گە جەتكەن. اتالمىش مالىمەتتى تۇرىكتەردىڭ تانىمال ءدىني كوسەمى فەتحۋللاھ گۇلەننىڭ http://fgulen.com/ سايتى جازادى. الەمنىڭ 170 ەلىندە ليسەيلەر اشقان گۇلەننىڭ «؛قىزمەتىنە»؛ باعىنىشتى وسى تۇرىك وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋدىڭ وزىندىك شارتتارى بار. وعان تەك قاتارىنان وزا شاپقان زەيىنى مىقتى بالالار عانا تۇسەدى. ال, وسى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە «؛باعى جانعاندار»؛ باسقا قازاق مەكتەپتەرىنەن ارتىق ء«؛بىلىم الۋىمەن»؛ قاتار, ءدىن سالاسىن «؛جەتىك»؛ مەڭگەرىپ, «؛قىزمەتتىڭ»؛ اق-ادال ءمۇريتى بولىپ جەتىلەدى. تۇركيانىڭ ءدىندى دە قارۋ ەتىپ وتىرعانى تۋرالى بولەك جازامىز. تۇرىك ليسەيلەرىن بىتىرگەن وقۋشىنىڭ بارلىعى نەگىزىنەن «؛قىزمەتكە»؛ قاتىستى جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلدانىپ, «؛شىڭدالا»؛ تۇسەدى. وسى «؛قىزمەتتىڭ»؛ قتل-دەرى ءبىلىم «؛بەرىپ»؛ قانا قويماي, جىل سايىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى وليمپيادالار, ءتىپتى جىل سايىن «؛قىز سىنىن»؛ وتكىزىپ, قازاقتىڭ دارىندى بالالارى مەن ارۋلارىن سۇرىپتاپ كەلەدى. بۇلار جىل سايىن الدەبىر قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارىن, جۋرناليستتەرىن تۇركياعا ساپارلاتىپ اپارىپ جاتادى. گۇلەننىڭ كىتاپتارىنىڭ تۇساۋكەسەرىن جاساپ, جينالىستار وتكىزەدى. سونىڭ بارىندە قازاق رۋحانياتىنىڭ وكىلدەرى توپ-توبىمەن جۇرەدى. ءدىني باسقارمادا, ءتۇرلى جوو-لاردا, ءتىپتى ۇقك-نىڭ وزىندە وسى «؛قىزمەتتىڭ»؛ تۇلەكتەرى جەتەرلىك. الداعى ۋاقىتتا مەكتەپتەرىن الەمنىڭ 230 ەلىندە اشۋدى كوزدەيتىن «؛قىزمەت»؛ بىلتىر «؛selam: bahara yolculuk»؛ اتتى كينو ءتۇسىرىپ, وندا سوۆەت بۇعاۋىنان بوساعان ەلگە بارىپ, «؛قۇتقارۋشىسى»؛ بولعانداي وبراز جاسادى.

انكارادا پرەمەرگە تىكە باعىنىشتى ytb (yurtdışı tü؛rkler ve akraba topluluklar başkanlığı &ndash؛ شەتەلدەگى تۇرىكتەر جانە تۋىسقان قاۋىمدار باسقارماسى) دەيتىن قوعامدىق مەكەمە بار. تۇركياداعى ءisap-تىڭ (حالىقارالىق ستۋدەنتتەر اسسوسياسياسى پلاتفورماسى) 2015 جىلعى راپورتىندا, وسى مەكەمەنىڭ 15 مىڭعا جاقىن شەتەلدىك ستۋدەنتكە شاكىرتاقى بەرگەنى جانە تۇركيادا ەشقانداي شاكىرتاقىسىز 55 مىڭعا جۋىق شەتەلدىك ستۋدەنت وقىپ جاتقانى ايتىلعان. اتالعان پلاتفورما تۇركيانىڭ شەتەلدىك ستۋدەنتتەر سانىن 250 مىڭعا جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىرعانىن دا جازادى. الايدا, ytb مەكەمەسى وزىنە قاي ەلدەن ناقتى قانشا ستۋدەنتتەن وقىپ جاتقانى تۋرالى اشىق مالىمەت تاراتقان ەمەس. ءبىر انىعى, 2000 جىلدارى تۇركيا تۇركى ەلدەرىنەن كەلگەن ەلدەرگە «؛تۇرىك سويلى»؛ دەگەن كۋالىك بەرىپ, ولاردى قۇقىعىن تۇركيا ازاماتتارىمەن تەڭ كورەتىن, ولار كوپتەگەن وقۋ اقىسىنان, سالىقتاردان بوساتىلاتىن. 2010 جىلى ytb قۇرىلعان سوڭ, قابىلدانعان ستۋدەنتتەردىڭ جالپى سانى ايتىلعانىمەن, ەلدەردىڭ ۇلەستىك سانى ايتىلمايدى. ستەپەنديالى جانە ستەپەندياسىز كەلەتىن ستۋدەنتتەر تۇركيادا قالاي ءبىلىم الادى؟

  • تۇركيا وزىنە پايداسىز نارسەگە قاراجات سالمايدى. وعىز سويلى تۇركى ەلدەرىنىڭ ساۋداعا ەپتى بولاتىنى بىزگە ايان. پايداسىز ىسكە باس سۇقپايتىن تۇرىكتەر, تۇركياعا قازاقستاننان كەلەتىن ستۋدەنتتەر اراسىندا قىز بالالاردى وتە كوپ قابىلدايدى. ورتا ازيادان كەلگەن قازاقتىڭ, قىرعىزدىڭ, وزبەكتىڭ قىزدارىنا جەپ قويا جازداي سۇقتانىپ, ءولىپ-وشىپ قارايدى. ستەپەنديامەن وقۋعا كەلەتىن قىز بالالاردىڭ ۇلەسى ەر بالالاردان الدەقايدا كوپ. العاشقى ون جىلدىقتا تۇركياعا ءبىلىم الۋعا كەلگەن قىز بالالاردىڭ ء2/3-ى تۇركيادا تۇرمىستانىپ قالعانى تۋرالى بەيرەسمي اقپارات بار. قازاقشاعا ءبىر اۋىز ءتىلى كەلمەي جۇرگەن قىز ءبىر-اق ايدا تۇرىكشە سويلەپ شىعا كەلەدى. بۇل تۇرىك ەلىنىڭ ءوزىن «؛كەرەمەت ەل»؛ كورسەتە ءبىلۋىنىڭ جەمىسى. قازاق قىزدارمەن ۇيلەنۋ تۋرالى تۇرىكتەر ارناۋلى قۇقىقتىق سايت اشىپ, ماسەلەنىڭ وڭ-سولىن زەرتتەپ تاستاعان.
  • بۇل ماسەلەنىڭ ءبىرىنشى شەتى بولسا, ەكىنشىسى قازاقستانعا وقۋمەن بارعان, جۇمىس ىستەۋگە بارعان تۇرىكتەردىڭ, دونەر ساتىپ, قۇرىلىس سالىپ, شالا ساۋاتتى ءدىنىن تاراتىپ جەرگىلىكتى قىزدارمەن ۇيلەنىپ, قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ جاتقاندىعى. 50 جىل بۇرىن ءناپاقا ىزدەپ, ءبىرلى جارىم بولىپ سابىلىپ, گەرمانيا بارعان تۇرىكتەردىڭ بۇگىندە سانى 5 ميلليونعا جاقىنداپ قالعان. ونىڭ ىشىندە گەرمانيا ازاماتتىعىن الىپ العاندارى 3 ميلليوننىڭ ۇستىندە.

ولار ساياسي وقيعالارعا بەلسەندى كوزقاراس تانىتىپ, قۇقىعىن قۇرىپ, نارازىلىق جيىندارىن وتكىزىپ جاتادى. جاي عانا ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە گەرمانياداي الپاۋىت ەلدىڭ حالىق سانىنان 6 پايىزدىق ۇلەس الىپ العان تۇرىكتەر, قازاقستاندا دا جان سانى كوپ 9-ۇلت. ولار قازاق قىزدارىن جار ەتۋ ارقىلى قازاقستاندا كوبەيە ءتۇسۋدى كوزدەيدى. الداعى ۋاقىتتا سانى ميلليونعا جەتسە اۆتونوميا سۇراپ, تۇرىك ءتىلىن قاتىناس ءتىلى ەتەيىك دەپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل؟

  • تاعى ءبىر بىلىنبەيتىن ۇلكەن اگرەسسيا &ndash؛ تۇرىكتەردىڭ قازاقتى &ndash؛ قازاق تۇرىگى, قازاق ءتىلىن &ndash؛ قازاق تۇرىكشەسى دەپ وقىتاتىنى. قر كونستيتۋسياسىنىڭ 7 بابى, ءبىرىنشى تارماعىندا «؛قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتiك تiل - قازاق تiلi»؛ دەپ كورسەتىلگەن. ال, وسى اتازاڭىمىزدى ازىرلەۋگە نەگىز بولعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiگi تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق زاڭى قازاق ۇلتىنىڭ ءوزiن-وزi بيلەۋ قۇقىن راستايدى. ول جەردە ەشقانداي دا قازاق تۇرىكشەسى, نەمەسە قازاق تۇرىگى دەپ تۇرعان جوق. ءبىر ەلدىڭ كونستيتۋسيامەن بەكىتىلگەن تىلىنە «؛تۇرىكشە»؛ ءسوزىن جاماپ الۋى, ۇلت اتىن وزگەرتۋى  ؛تۇركيانىڭ ەڭ ۇلكەن «؛يەمدەنۋ»؛ اگرەسسياسى, قازاقستاننىڭ كونستيتۋسياسىنا قۇل سۇعۋ بولىپ تابىلادى.
  • وسمانلى يمپەرياسى كەزىندە عالىمدار تەلەسكوپ جاساپ, كوپەرنيكتەن 100 جىل بۇرىن اسپان دەنەلەرىن زەرتتەي باستاپتى. سوندا حاليفا «؛اسپانعا اسپاپپەن تەلمىرمەڭدەر, پەرىشتەلەردىڭ اۋرەت جەرىن كورىپ قوياسىڭدار»؛ دەپ تيىم سالىپتى دەسەدى. الىپ يمپەريا وسمانلى كەزىندە عىلىم قالاي مەشەۋ قالسا, تۇركيا دا عىلىمنىڭ وتانى ەمەس, 90 جىلدىق تاريحى بولسا دا تەحنيكالىق بازاسى قالىپتاسپاعان. وعان دالەل رەتىندە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بىردە ءبىر عارىشكەرى بولماعانىن ايتۋعا بولادى. تۇركيادا عىلىمنىڭ ءتىلى اعىلشىن كەڭ تارالماعان. تەك 3-4 ۋنيۆەرسيتەتى عانا اعىلشىن تىلىندە ساباق بەرەدى. قازاقستان سياقتى عىلىمي بازاسى ورىس ءتىلى نەگىزىندە قالىپتاسقان پوستسوۆەتتىك ەل ءۇشىن, بالاسى قانشا جەردەن تۇركيادان قىزىل ديپلوممەن ءبىلىم الىپ كەلسە دە, ەلگە پايداسى تيە قويۋى ەكىتالاي. سەبەبى تۇرىك ءتىلى تۇرىكتەر جۇمىس ىستەيتىن قۇرىلىس سالاسىندا بولماسا قازاقستان ءۇشىن ەشقانداي ماڭىزعا يە ەمەس. وقۋعا كەلگەن كەيبىر ستۋدەنتتەر قازاقستانداعى تۇرىك مەكتەپتەرىنىڭ, كوللەدج, ۋنيۆەرسيتەتتەر رەكتورلارىنىڭ الداۋىمەن, وتىرىك ءجون سىلتەۋىمەن «؛تەگىن وقۋ, ۇيرەنۋگە جاسالعان جاعداي»؛ دەگەنگە الدانىپ كەلىپ قالادى. تۇركيادان سەنى كۇتىپ الادى دەپ, بەسىكتەن بەلى جاڭا شىققان قازاق بالاسىنىڭ قالتاسىنان 2-3 مىڭداپ دوللار قاعىپ قالاتىن دا سولار. ال, ەكىنشى شەتىنەن تۇركياعا وقۋعا كەلگەن بالالاردىڭ 100-دە توقسانى دەرلىكتەي ءدىن مەن ءتىل سياقتى گۋمانيتارلىق سالانى وقيدى.. سولاردىڭ ىشىنەن جارىتىپ ءبىر تۇركولوگ شىقپاعانىن بىلاي قويعاندا, قازاقستان, قىرت ءدىنتانۋشىلار مەن فيلوسوف, فيلولوگتارعا ەش مۇقتاج ەمەس ەكەنى اششى اقيقات. تەحنيكالىق ماماندار اۋاداي قاجەت بولسا دا, قازاقستاننىڭ ءبىلىم مينيسترلىگى سياقتى رەسمي ورگاندار شەتەلدەن ءبىلىم الۋعا كەتىپ جاتقان جاس وتانداستارىنا دۇرىس باعىت سىلتەي الماي وتىر. ءتىپتى تۇركيادان وقىپ جاتقان مامانداردىڭ ەلگە قايتىپ, ديپلومىمەن جۇمىس ىستەپ جاتقانى دا از. دەرلىك ءسوز قۋىپ نەمەسە ساۋدا قۋىپ, الدە ءبىر قالتالى تۇرىكتىڭ قازاقستانداعى وكىلى بولىپ قانا ورالادى. ال, وسىنداي گۋمانيتارلىق ماماندىقتارعا وقۋعا كەلگەندەرگە جەتەكشىلەرى تۇگەلدەي تاۋىق قوراسىنان باستاپ, جەرتولەسىنە دەيىن نە بار ەكەنىن جازدىرىپ, قازاقستاننىڭ ارعى-بەرگى ماسەلەسىن زەرتتەتىپ, ديپلوم دايىنداتادى. ءتىپتى, ولاردىڭ بارماعان تاقىرىبى جوق, قازاق دەگەن ەلدىڭ تاريحقا تابالدىرىق اتتاعانىنان باستاپ, نە قيىندىق كورگەنى, كىممەن دوس, كىممەن دۇشپان بولعانى, نە جەگەنى, نەگە قولجەتكىزگەنى تۋرالى, قازاقستاننىڭ وزىندە اشىلىپ زەرتتەلمەگەن الاشوردا الىپتارى تۋرالى دا زەرتتەۋلەر جاسالىپ تاستاعان. قاي ايماقتىڭ توپىراعى قۇنارلى, قاي جەردىڭ استىندا نە بار, ۇستىندە نە بار ەكەنى دە وقۋعا كەلگەندەردىڭ «؛تەرەڭ زەرتتەۋىمەن»؛ تۇرىكتەرگە ابدەن ايان بولعان. تۇركيادا شاكىرتاقىنى تەك مەملەكەت قانا تولەمەيدى. ستۋدەنتتەرگە قولداۋ كورسەتەتىن ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىم, قورلار كوپ. ۇزدىك ۇلگەرىممەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ شاكىرتاقىسىن يەلەنۋگە بولادى. ارينە, شاكىرتاقى بەرگەندەردىڭ ءوز جاسىرىن مۇددەلەرى بار. شاكىرتاقى بەرىپ, «؛دامىماعان»؛ ەلدەردەن كەلەتىن ستۋدەنتتەرگە كومەكتەسەتىن ءدىني توپتار جەتكىلىكتى.

دىني اگرەسسيا

بۇل ەندى ۇلكەن تاقىرىپ. الدىمەن قازاقستاندا تيىم سالىنعان ءدىني ۇيىمدارعا توقتالايىق:

  • «؛ورتالىق ازيا موجاحەدتەر جاماعاتى»؛ حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمى «؛ال-كايدانىڭ»؛ قۇرىلىمدىق سالالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
  • «؛شىعىس تۇركىستاندى ازات ەتۋ ۇيىمى»؛ تۇركيادا 1996 جىلى پايدا بولدى. قحر سۇار جانە ورتالىق ازيالىق مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتارىندا اسكەري كۇرەس پەن تەررورلىق اكتىلەردى جاساۋ ارقىلى دەربەس مەملەكەتتەردى قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتەدى.
  • «؛كۇردتىك حالىقتىق كونگرەسس»؛ («؛كۇردتىك جۇمىسشى پارتياسى»؛) 1978 جىلى قالىپتاستى جانە سودىرلىق قۇرىلىمدارى بار اسكەري-ساياسي ۇيىم بولىپ تابىلادى.
  • «؛بوز گۋرد»؛ (بوزقۇرت) &ndash؛ بۇل 1948 جىلى تۇركيادا پايدا بولعان راديكالدى پانتۇركىلەردىڭ اسكەري ۇيىمى. 1968 جىلى «؛ۇلى يدەاليستىك بىرلەستىك»؛ جانە «؛تۇركىلىك دەموكراتيالىق يدەاليستىك بىرلەستىكتەردىڭ فەدەراسياسى»؛ دەگەن ەكى جارتىلاي اسكەري ۇيىمدارمەن بىرىكتى.

وسىنداي قازاقستاندا قاتاڭ تيىم سالىنعان ءدىني تەررورلىق توپتار جانە قازاقستاندا ەركىن ارەكەت ەتىپ جاتقان گۇلەنشى «؛قىزمەت»؛, سۇلەيمەنشى, نۇرشى سياقتى ونداعان جاماعاتتاردىڭ ءتۇبىن قازساڭ ءدىني كوسەمدەر شىعادى. تەرەڭ قازا تۇسسەڭ امەريكا سياقتى باتىستىق كۇشتەر شىعادى. نەگىزىنەن ءدىندى قارۋ ەتىپ, كەمباعال, تومەن كۇنكورىستى جاستاردىڭ وسال تۇسىن پايدالانىپ, «؛قامقور»؛ بولا وتىرىپ وزىنە «؛اسكەر»؛ ەتەدى. وسىنشا جاماعات ءبىر يسلام ءدىنىن ءارتۇرلى ۇيرەتەدى. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ قارجىلىق كوزى جۇرتقا بەلگىسىز. تۇركيا بيلىگىندەگى لاۋازىمدى ادامدارىڭ كوبى ءارتۇرلى جاماعات پەن توپتارعا قىزمەت ەتەتىندىكتەن بۇلاردىڭ ەل اۋماعىنداعى جۇمىسى نەگىزىنەن ەركىن ءوربيدى.

قىزمەت تۋرالى جوعارىدا ايتتىق, سۇلەيمەنشىلەر - ەل اۋماعىندا تۇرىكتىڭ ءدىني پانسيوندارىن سوناۋ تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى جىپىرلاتا اشىپ, قازىرگى كەزدە ەڭ كوپ ءدىني پانسيون ۇستايتىن ءدىني ۇيىم. بۇلاردى ەل ىشىندە سۇلەيمەنشىلەر دەپ اتايدى. قازاق بالالارىن دىنگە ۇيرەتەدى, تۇركياعا ءدىني وقۋعا جىبەرەدى. تۇركيادا ەكى ميلليونداي مۇشەسى بار, اقش, گەرمانيادا وكىلدىكتەرى بار. تامىرىن وزگە ەلدەردە جايا ءتۇسۋ ءۇشىن جاسىرىن جۇمىس جۇرگىزەدى.

مازارى قۇلاتىلىپ, سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانى بەلگىسىز سايد نۇرسيدىڭ نۇرشىلار جاماعاتى بولسا, 1996 جىلعى تۇركيا ءدىني باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا 12 توپقا بولىنگەن. تاراۋ-تاراۋ بولىپ, تامىرلانىپ العان. ءاربىر جاماعاتتىڭ قۇرۋشىلارىنىڭ تاريحى دا قۇپيالى, جۇمباققا تولى. ءدىني ناسيحاتشى ءوز ەلىندە ىقىلاسقا بولەنىپ, قۇلشىلىعىن وتەپ تىنىش جاتسا كەرەك, اتىن اتاپ, ءتۇسىن تۇستەمەسەك تە, تۇركياداعى جاماعاتشىلاردىڭ ءبىر كوسەمى شەتەل اسىپ, تاسادان تاس اتىپ وتىرسا, ءبىرى كەزىندە تۇركيانىڭ بيلىگىمەن جاقىن قاتىناستا بولىپ, كەيىن بيلىك تاراپىنان قۋدالانعان. بوزقۇرت سياقتى توپتار وسكەلەڭ جاستاردىڭ تانىم-تۇسىنىگى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن تۇسىن پايدالانىپ, ءوز مۇددەلەرىن ءسىڭىرىپ, بار پيعىلىن جۇرەكتەرىنە تاڭىپ جىبەرەدى. تۇركيا سوناۋ وسمانلى كەزىندە حاليفالىقتى ۇستاعان كەزىنەن-اق حالىقتاردى باسقارۋعا ءدىندى وتكىر قۇرال ەتىپ پايدالانىپ كەلەدى.

قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن جان جاراسى 500-دەن استام وتانداسىمىزدىڭ امان كۇندە سيرياعا سوعىس ىزدەپ كەتكەنى. «؛جاننات»؛ اڭساۋشىلاردىڭ دەنى تۇركيا ارقىلى شام ەلىنە وتكەنى بەلگىلى بولدى. وسى سيرياداعى ازاماتتىق سوعىستىق تۋۋىنا تۇرىك كوسەمى ەردوعاندى سەبەپكەر رەتىندە كورسەتەتىن ارگۋمەنتتەر بار. سۇننيتتەر مەن شەيىتتەر اراسىنداعى ءدىني كوزقاراس قايشىلىعىن پايدالانىپ, شامدى وپپوزيسيا, بيلىك تارابىن ۇستانعان ەكى جارىلعان ازاماتتىق قوعامعا اينالدىرعان سەبەپ - تۇركيانىڭ وسمانلى كەزىندەگى شام توپىراعىن, دالىرەك ايتقاندا قازبا بايلىعىنا ۇستەمدىك ەتۋ تۋرالى پيعىلى دەپ جازدى كوپتەگەن اقپارات قۇرالى. بۇل, ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا قاتىسسىز, الايدا, وسىنداي ازاماتتىق سوعىستارعا «؛يراك شام يسلام رەسپۋبليكاسى»؛ دەگەن اتاۋمەن كيلىككەن ءدىني, ۋلترا راديكالدى تەرروريستتەرىن قارجىلاندىرۋشى, قۇرالدارمەن جاراقتاندىرۋشى تۇركيانىڭ بيلىگى دەگەن رەسمي ايىپتاۋلار دا بار. ونى جاقىندا عانا پۋتين ايتتى. پۋتيندىكى ءجون دەپ وتىرعانىمىز جوق, سولاي بولسا دا تۇرىكتەردىڭ ايتەۋىر شىعىسى تىنشىماي-اق قويدى. نە دە بولسا, وسىنداي ءدىن تامىرلى ساياسي لاس ىسكە جەكەلەگەن مەملەكەتتەر كىنالى بولىپ قالماۋى ءۇشىن, باسىن اراشالاپ الۋى ءۇشىن ءار ەلدەن جاستاردى بارىنشا تارتا تۇسەدى. ولاردىڭ وڭاي جەمتىگى بولاتىن دا قارجىلىق كومەككە مۇقتاج, الەۋمەتتىك دەڭگەيى تومەن وتباسىنان شىققان جاستار.

تۇركيا مەن تاياۋ شىعىستا ساقالىن سالالاپ سيپالاپ, پانيگە باقۇلدىق بەرىپ, ءبىر جولا «؛جانناتقا»؛ نيەت ەتىپ العان ءدىندار جاستاردى بىلاي قويعاندا, وقىعان ماماندىعىنىڭ ديپلومىمەن قوسا, الدە ءبىر توپتاردان مىندەت ارقالاپ كەلگەن جاستار دا قازاقستاندا جاسىرىن ۇگىت-ناسيحاتتار جۇرگىزەدى. ولار, ءدىني تۇراقتىلىققا, ىشكى تۇتاستىققا قارسى قىزمەت ەتەدى. كەيبىرەۋى ءوزىنىڭ سونداي قىزمەتىنىڭ زاردابىن بىلمەستەن, ءبىلىم العان جەرىندە كوزىن تۇمشالاپ جىبەرگەن ناداندىقپەن ىستەگەن ءىسىنىڭ پارقىن ايىرماي ەلى مەن جەرىنە زيان تيگىزەدى. ءبىر قۇراندى مىڭ ەزىپ, ءبىر يسلامدى مىڭ ۋماجداپ جىبەرەتىن دۇمشە ءدىندارلار الدەبىر حاديس پەن ءتاپسىردىڭ سوڭىنا تۇسۋگە ارنايدى بار عۇمىرىن. مۇسىلمانداردىڭ بىركەلكى ەمەستىگىن يسلامدى ءدىنىن ۇستاناتىن ەگيپەت, ساۋد ارابيا, پاكىستان, يران, تۇركيا سياقتى ەلدەردەگى مۇسىلماندىق عۇرپى مەن كوزقاراسىنىڭ ءار تۇرلىلىگىنەن بايقاۋعا بولادى. ءدىني الاۋىزدىق دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءوزى بولماعان قازاق دالاسىندا دا وسىنداي الا-قۇلا ءدىنشىل ەلدەردەن ءىلىم العاندار حالىقتى «؛قىرىق پىشاق»؛ ەتتى. ياسساۋي ءىلىمىنىڭ كىشى ازياعا گۇل بوپ جايقالعان ءدىن ۇستانۋ ۇلگىسى, بۇگىندە ورتا ازياعا تىكەن بولىپ ورالدى.

مادەني اگرەسسيا

جوعارىدا تۇرىكتەردىڭ قازاقتىڭ بار دۇنيەسىن زەرتتەتىپ جاتقانى تۋرالى ايتتىق. ولار, قازاقتىڭ كەز كەلگەن باتىرىن, قوعام قايراتكەرىن, ساياسي تۇلعاسىن, ءتىپتى اقىن-جازۋشىسىن تۇگەلدەي تۇرىكشى, تۇرانشى ەتىپ كورسەتىپ كەلەدى. قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن ۇلتتىق بۇيىمدارىن, حالىقتىق ەرەكشەلىگىن وزىنە ءتان ساناپ, قازاقتى تۇرىكتەن ايىرىلعان ۇلت رەتىندە كورسەتە باستادى. تۇرىك قاعاناتى كەزىندەگى «؛تۇرىك»؛ ۇعىمى مەن تۇركيانىڭ «؛تۇرىك»؛ ۇلتى اراسىندا اتاۋ ۇقساستىعىنان باسقا ەشقانداي بايلانىس جوق شىندىعىندا. 15 عاسىر بۇرىنعى قاعاندىق اتى سول كەزدەگى تۇتاس تۇركى تايپالارىنىڭ جيىنتىق اتاۋى بولاتىن. ال قازىرگى تۇرىكتەر, سول رۋ-تايپالاردىڭ مىڭ سالاسىنىڭ ءبىرى عانا.

مادەني يەمدەنۋشىلىگىن باق ارقىلى, كينو سياقتى ونەر ارقىلى حالىققا تاعىپ, دومبىرانى ءوز اسپابىمىز دەپ, ء«؛تىرىلۋ ەرتۇعىرىل»؛ سياقتى سەريالىندا كيىز ءۇيدى وزىمىزدىكى دەپ كورسەتىپ جاتىر. ونداعى ويۋ-ورنەك, حالىقتىق قۇندىلىق تۇگەلدەي تۇرىككە ءتان بولىپ كەتە بەرگەن. بۇدان سىرت, تۇرىكتىڭ قاپتاعان سەريالدارى قازاق ەكرانىن ابدەن جاۋلاپ الدى. ولار, باتىستانىپ كەتكەن تۇرپايى مادەنيەتتى ناسيحاتتاپ كەلەدى.

ەكونوميكالىق اگرەسسيا

گۇلەن سايتى ءبىر ماتەريالىندا استانانى 70 پايىز «؛تۇرىك مەردىگەرلەرىنىڭ قولتاڭباسى»؛ دەپ جازىپ, تۇرىك بيزنەسمەندەرىنىڭ قول ءىزى قالعانىن ماقتان ەتەدى. ەلدىڭ وسىلاي ماڭىزدى, مايلى سالالارىن ۇستاپ, قۇرىلىس پەن ءتۇرلى بيزنەس كەڭىستىگىندە ورىن تەۋىپ العان تۇرىك بيزنەسمەندەرى قازاقتىڭ اقشاسىن قاپ-قاپ ەتىپ اكەتىپ جاتىر. ءوزىنىڭ حالىق سانى وسكەن سايىن قازاقتىڭ شۇرايلى دالاسىنا, مۇنايلى دالاسىنا اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ قارايدى. ەگىنىن ورسام, مۇنايىن سورسام دەپ تامسانادى. اتتەڭ ورتاق شەكارا جوق, ءبىراز الىستا, بولماسا كوشىرىپ كەتۋگە بار. «؛تۇرىك بىرلىگى»؛, «؛تۋىسقاندىق»؛ دەگەندى جەلەۋ ەتىپ قازاقتىڭ بايلىعىن ارزانعا پايدالانعىسى كەلەدى. تۇرىك جەرىنە كەلە قالساڭ «؛قارداشپىز»؛ دەپ ارقاڭنان قاعىپ, ءيىلىپ قانشا ءىلتيپات كورسەتكەن بولسا دا, قويىنىنداعى باقاي ەسەپ جازعان داپتەرى جىلتيىپ تۇرادى. جوعارىدا جازىپ كەتكەنىمىزدەي, شاقىرىپ الىپ وقىتقان قازاقتىڭ وزىنە قاي جەرىنىڭ قۇنارلى, قاي جەرىنىڭ مۇنايلى ەكەنىن تۇگەل جازدىرىپ العان تۇرىكتەر قازاقستانعا كەلسە قازىقتى قايدا قاعۋدى بىلەدى. اعالاپ, كوكەلەپ, باۋىر دەپ, تۋىس دەپ كىرىپ العان كەيبىر تۇرىك فيرمالارى مەملەكەتتىك سالىقتا دا ايتارلىقتاي جەڭىلدىككە يە.

 ؛

تەرريتوريالىق, ساياسي اگرەسسيا

تۇرىكتەر ءوز قوعامىنا سىرتتان كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە, ءتىپتى بوسقىندار مەن كەلىمسەكتەرگە ەشقاشان قاۋىپتەنىپ قاراعان ەمەس. ءبارىبىر 30-40 جىل ىشىندە ولاردى «؛جۇتىپ»؛ تۇرىك جاساپ الادى.

قىتاي سياقتى الىپ يمپەريانىڭ استىندا جاساسا دا 2 ميلليون قازاق ءتىلى مەن دىنىنەن اداسقان جوق. ال, باۋىرلاس دەگەن تۇركيادا سوڭعى الپىس جىلدا عانا عۇمىر كەشكەن 50 مىڭعا جەتەر-جەتپەس قازاقتىڭ شال-كەمپىردىڭ كوزىن كورگەن ۇلكەندەرى بولماسا, جاستارى تۇگەلدەي ءتىلىن ۇمىتقان, تۇرىككە اينالىپ, ءوزىنىڭ بولمىسىنان مۇلدە الىستاپ كەتكەن.

قازاقستاندى وسمانلى توپىراعىنىڭ ءبىر بولشەگى بولعان دەپ قويىپ قالاتىن دا تۇرىكتەر جوق ەمەس. ءوزالدان ؛ ەردوعانعا دەيىنگى, ءتىپتى كەشە عانا ەلگە كەلىپ كەتكەن ءداۋىتۇلىنا دەيىنگى تۇرىك لاۋازىمدىلارى وزدەرىن قازاق «؛سەزىنىپ»؛ قازاقستاندى وتانىمىز دەپ كەتىپ ءجۇر. ونداي ءسوزدى قانداي ماعىنامەن ايتادى, ول دا وزدەرىنە ايان.

 ؛

وزدەرىن قانشا جەردەن باۋىرمىز, تۋىسپىز دەسە دە, تۇركيانىڭ بۇگىنگە دەيىن قازاقستانعا جىبەرگەن ەلشىلەرىنىڭ بىردە ءبىرى قازاق ەلىن سيلاپ قازاقشاعا سويلەمەگەن. بۇل تۋرالى «؛قازاقستان-تۇركيا بيزنەسمەندەر قاۋىمداستىعىنىڭ»؛ حاتشىسى, جۇرتقا جۋرناليستتىك قىزمەتىمەن تانىس احمەت الياز http://akademikperspektif.com/ سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتادى. ەلشىلىككە الدەقانداي شارۋامەن بارا قالساڭىز دا, ولار سىزبەن ءسىزدىڭ تىلىڭىزدە سويلەسپەيدى. ال, تۇركيادا ءسىزدى كورە قالعان «؛وقىعان»؛ تۇرىك, «؛وقىعاندىعىن»؛ كورسەتىپ سىزگە ورىس تىلىندە سويلەيدى. ياعني, سەن ورىسقا بودان بولعانسىڭ دەپ بەتىڭە ماسقارالايدى. «؛احمەت ياسساۋي ءبىزدىڭ ءدىن ۇستازىمىز, كەسەنەسى قازاقستاندا جاتىر. دەمەك ول جەر دە كەزىندە بىزدىكى بولعان»؛ دەيتىن تالاي تۇرىكپەن ءسوز تالاستىردىق. ولاردىڭ ايتقانى ء«؛جون»؛, سەبەبى ولاردى مەملەكەت سولاي وقىتىپ جاتىر. الىسقا قاراڭدار, قول سوزىڭدار, قول سالىڭدار دەپ جاتىر.

 ؛

تۇركيا شىنىمەن وزىق ەل مە؟

بىز بۇل ماقالامىزدا كوپ نارسەنىڭ باسىن شالدىق, ارينە, قازاقتىڭ «؛ەزىلىپ»؛ جاتقان كوپتەگەن جاعدايدا ەرلىك كورسەتىپ تابان تىرەي الماعانى, وزىنە قولداۋ كورسەتە المايتىن بەرەكەسىزدىگى كىنالى. سولاي بولسا دا, الەمنىڭ بەتالىسى كەيىن كەتكەن مىنا زاماندا, جەتى اتاڭ ءتىرىلىپ كەلسە دە ەسە جىبەرەتىن, ەسىگىڭدى اشىپ, تورىڭە وتىرعىزاتىن كەز ەمەس. تۇركيا قازاقستان ءۇشىن قىتاي, رەسەي سياقتى ساياسي قورعانىستى تالاپ ەتەتىن مەملەكەتتەردىڭ ءبىر رەتىندە باعالانۋى ءتيىس.

undp-نىڭ 2015 جىلعى راپورتىنا ساي, تۇركيا ادام دامۋىندا قازاقستاننان دا كەيىن, 72-ورىندا تۇر.

سوعان قاراماستان تۇركيانى جەر جانناتى كورىپ, اعىلىپ جاتاتىندار از ەمەس. «؛دامىعان ەلۋ ەلدىڭ ىشىنە»؛ كىرىپ, اسكەري قۋاتىمىز كۇشەيىپ, وزگە ەلدىڭ ۇشاعىن اتىپ تۇسىرمەسەك تە, ەكونوميكامىز دامىپ, الاكولىمىز بەن بۋرابايعا جىل سايىن ميلليونداپ ءتۋريستىمىز كەلمەسە دە تۇرىكتەردەن ءتاۋىر ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەكەنبىز. وسىعان قاراماستان تۇركيا وقۋلىقتارى قازاقستاندى ارتتا قالعان دامۋشى ەل رەتىندە وقىتادى.

قازاقستانعا جۇمىسقا كەلىپ, كەش باتسا ىشتەرى پىسىپ, ۋاقىت وتكىزۋدىڭ امالىن ىزدەپ, كۇندە ينتەرنەتتەن "كاك دەلا؟", "تى كراسيۆايا" دەپ قازاق قىزدارىنا جازاتىن تۇرىك جىگىتتەرى از ەمەس. اقشاسىن كورسەتىپ اۋلەكىلەنىپ جۇرگەندەرى دە جەتەرلىك. ؛تۇركياعا دەمالىسقا بارعان قىزدارىمىزدىڭ تۇرىك جىگىتتەرىنە عاشىق "اۋرۋمەن" اۋىرىپ قالاتىنى ەش تۇسىنىكسىز. قيىرعا كەتكەن ساحا مەن ءتىلى دە, ءدىنى دە بولەڭ بوپ كەتكەن كارىس پەن جاپون دا بىزگە ۇقساعاندا, كەشە عانا اتقا ءمىنىپ التايدان انادولىعا كەتكەن تۇرىكتەر گەنەولوگيالىق ءتۇر-سيپاتى جاعىنان بىزگە اسا ۇقساي بەرمەيدى. وعىزدان تاراعان ۇيعىر دا, وزبەك تە, تۇركىمەن دە ءتىلى قىسقارىپ, پارسىمەن مادەنيەتى قايناسىپ كەتكەنىمەن ءتۇرى قازاققا ۇقساس. قازاققا عانا ەمەس, جالپى تۇرىك اتىن يەمدەنگەن ۇلتتىڭ ءتۇرى ءبىر بولەك تە, وزگە تۇركى تايپالارىنىڭ تۇرىككە قاراعاندا كەلبەت, سيپاتى ءبىر بولەك. ويلانۋدى قاجەت ەتەتىن وسىنداي ماسەلەمەن قوسا, وتە-موتە اتا-انالارعا بالاسىن تۇركياعا وقۋعا جىبەرەر الدىندا تەرەڭ تولعانۋىن كەڭەس ەتەمىز. ال, بيلىك, شەتەلدە باكالاۆر دارەجەسىنە كەتەتىن ستۋدەنتتەردى قاتاڭ تەكسەرۋى كەرەك. سۇرىپتاۋى كەرەك. وقۋ ىزدەگەن ارمان قۋعان جاستارعا ەل ىشىندە شەتەلدەگىدەن گورى جاقسى جاعداي جاساۋى, تەحنيكالىق بازا قالىپتاستىرۋى, شاكىرت جىبەرسە دە عىلىمنىڭ شىنايى وتانىنا جىبەرۋگە ءتيىس. اشىقاۋىزدىقتى تىيىپ, ەتەكتى بەكىتەر مەزگىلدىڭ ساعاتى ءوتىپ بارادى. قازاق ەلى كىممەن دوس بولسا دا قوينىنان ايبالتاسىن تاستاماۋى كەرەك...

ەرتۇرىك شىنتۇرىك

author

اۆتورمەن ونىڭ facebook پاراقشاسى ارقىلى حابارلاسۋعا بولادى.

جازىلىڭىز

"قامشى" سىلتەيدى

قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.

پىكىر قالدىرۋ

پىكىر