سۋ تاسقىنىنىڭ باستى سەبەبى – جاھاندىق جىلىنۋ – التاي اينابەك

 ؛بيىلعى سۋ تاسقىنى حالىقتى ابدەن ابىگەرگە سالعانى انىق, ءبىراق سۋ تاسقىنىنا قاتىستى حالىق ءالى سۋ تاسقىنىنىڭ نە سەبەپتى الاپات تاسقىنعا اينالعانىن تۇسىنبەي الەك. ال مۇنىڭ سەبەبىن مامانداردان ءبىلۋ ءۇشىن international center of climate change technologies كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى التاي اينابەكپەن سۇحباتتاستىق.

- اينابەك مىرزا, ءقازىر ەلىمىزدە بولىپ جاتقان سۋ تاسقىنىنا قاتىستى نە ايتاسىز؟

- ەڭ ءبىرىنشى, ءوزىمىزدىڭ كومپانيانى تانىستىرا كەتسەم, ءبىزدىڭ international center of climate change technologies ابۋ-دابي باا-دە تىركەلگەن. قازىرگى تاڭدا الەم بويىنشا ءبىزدىڭ مەكەمە ەلدەگى رەگيونداردىڭ كليماتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋمەن اينالىسادى. كليماتتىق قاۋىپسىزدىك دەگەنىمىز, سەلدەرگە قارسى جۇمىس ىستەۋ, كليماتتىق جاھاندىق جىلىنۋعا جانە قۇرعاقشىلىق قالالاردىڭ اۋاسىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋمەن اينالىسادى. قازىرگى تاڭدا كومپانيا 4 مەملەكەت پەن 2 كونتينەنتتە جۇمىس جۇرگىزەدى. ءقازىر ءبىز قازاقستاندا سوڭعى بىرنەشە جىلدا قۇرعاقشىلىق, دالا مەن ءورتتىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز. ونىڭ ۇستىنە سۋ تاسقىنى دا حالىقتى ابىگەرگە سالدى.

سۋ تاسقىنىنىڭ باستى سەبەبى &ndash؛ جاھاندىق جىلىنۋ. الەمدىك مەتەرەولوگيا ۇيىمىنىڭ مالىمدەمەسى بويىنشا تەمپەراتۋرا 1,7 گرادۋسقا جوعارىلاعان. 2030 جىلى 4 گرادۋسقا دەيىن جوعارىلايدى دەگەن بولجام بار. ؛ تەمپەراتۋرانىڭ جىلىنىپ, ونىڭ اسەرلەرىن ازىردەن-اق كورىپ جاتىرمىز. ماسەلەن, 2021 جىلى 100 جىلدىق قۋاڭشىلىق بولادى دەگەن, سول نارسە ءقازىر جيىلەپ بارا جاتىر. 2022 جىلى دا قۋاڭشىلىق بولدى. وتكەن جىلى قوستاناي وبلىسى جانە باسقا وبلىستار قۋاڭشىلىقتان بيدايدىڭ ءونىم بەرۋى تىپتەن تومەندەپ كەتتى. اباي وبلىسىنداعى ورتكە كۋا بولدىق. ودان قالسا, كوپتەگەن ورمان ورتكە وراندى. سونىڭ ىشىندە جامبىل وبلىسى دا سۋدىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى قۇرعاقشىلىققا توتەنشە جاعداي جاريالادى. ۇكىمەتتەن تالاپ ەتتى. بۇل قازاقستاننىڭ باسقا ەلدەرگە قاراعاندا جاھاندىق جىلىنۋدان بولەك, ادام قولىنان جاسالعان تابيعي اپاتتىڭ سالدارىنان دا بولدى. ماسەلەن, ارال تەڭىزى 99 پايىزعا دەيىن سۋىنان ايىرىلدى. ءقازىر كەلىپ جاتقان سۋ تىپتەن ماردىمسىز. جانە قۋاڭشىلىقتان بولىپ جاتقان سۋدىڭ اينالۋى بۇرىنعىدان دا جىلدام اينالىپ جاتىر.

وز باسىم ارال تەڭىزىنە بارىپ قايتتىم, سوندا ارال تەڭىزىنىڭ تۇبىندەگى تۇزدىڭ ۇشۋعا قولايلى جاعدايدا تۇرعانىن بايقادىم. ودان بولەك, قۇم مەن تۇزدىڭ كوشۋى دە بۇرىنعىدان جيىلەي باستاعان. وعان دالەل رەتىندە تۇركىستان مەن قىزىلوردانىڭ شىعىس جاقتارىن سور باسا باستاعانىنان بايقاۋعا بولادى. بۇل پروسەسس ارالدىڭ قۇرعاۋىنا بايلانىستى ودان دا ۇلكەن ماسشتابتاردا پايدا بولا باستادى. سەبەبى, الدىندا الماتىدا اسپاندى قارا بۇلتتىڭ تورلاۋىنان تۇزدىڭ كوشكەنىنە كۋا بولدىم. سيكلون باتىستان شىعىسقا قاراي جۇرەدى. ساعات تىلىنە قارسى اينالىپ, ارالدىڭ تۇزى جەڭىل بولعاندىقتان, جەلمەن كوتەرىپ الىپ كەتەدى. سيكلوننىڭ ءجۇرۋ باعىتى باتىستان شىعىسقا قاراي بۇكىل ارالدان باستاپ, اقتوبە, شىعىس جاق وسكەمەن, الماتىعا جەتىپ, تاۋلارعا تاقالادى. ءسويتىپ, تاۋلارداعى قاردى ەرىتەدى. بۇل دەگەنىڭ, قازاقستاننىڭ 3/2 مۇزدىقتاردىڭ تەز ەرىپ كەتۋىنە اكەلەدى.

- وتكەن جىلدان بەرى سۋ تاپشىلىعى بولادى دەگەن دە بولجامدار كوپ ايتىلىپ ءجۇر. بۇل تۋرالى نە بىلەسىز؟

- سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى دە ءقازىر كوپ ايتىلىپ جاتىر. وسىعان وراي, جاڭا مينيسترلىك قۇرىلدى. بۇۇ ەسەبى بويىنشا, 2 جارىم ميلليارد ادام قازىرگى تاڭدا سۋ تاپشىلىعىنىڭ زاردابىن تارتىپ وتىر. 2040 جىلى 45 مەملەكەت جوعارى قىسىمعا ۇشىرايدى. وكىنىشكە قاراي, قازاقستان سول مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە بار. عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا الەم بويىنشا 1 جىلدا 3800 شارشى كم سۋ ماتەريكتەردەن كەلىپ جاتىر. بۇل تەك قازاقستانداعى عانا جاعداي ەمەس, بالحاش كولى مەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ تارتىلىپ جاتقانى تۋرالى ۆيدەولار تاراتىلىپ جاتىر. بۇل تاسقىن سۋعا بايلانىستى كوپ پروبلەمالار ورىن الۋدا. تاسقىن سۋعا بايلانىستى كوپتەگەن سۋ قورلارىنان ايىرىلىپ جاتىر. ەرتەڭ مۇنىڭ سالدارى جازدا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ سۋسىز قالۋىنا, سەكسەۋىلدەردىڭ قۋراپ كەتۋىنە الىپ كەلەدى. ؛

- ۇكىمەت مۇنداي جاعدايلار ورىن الماس ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

- وسىنداي جاعدايلار بولا تۇرا, قازاقستان ۇكىمەتى ناقتى ەشقانداي جۇمىس اتقارىپ جاتقان جوق. تەك قانا سالدارىمەن كۇرەسىپ كەلەدى. ءتىپتى باعدارلامالارى دا جوق. سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا دايىن ءيزرايلدىڭ تامشىلاپ سۋارۋ جوباسىن ەنگىزۋمەن شۇعىلدانىپ جاتىر. بۇعان مامان رەتىندە ايتار بولسام, بىزدە ول مۇمكىن ەمەس. بىرىنشىدەن, يزرايل مەن قازاقستاننىڭ كولەمىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.  ؛سەبەبى, ءيزرايلدىڭ كولەمى كىشكەنتاي ءارى كليماتتارى دا ءشول مەن شولەيتكە ىڭعايلاستىرىلعان. ال بىزدە ءشول مەن شولەيتتەردىڭ كولەمى ۇلكەيىپ كەلە جاتىر. ءبىز ادامداردى سۋمەن قامتاماسىز ەتكەننىڭ وزىندە دامبىلاردى سۋمەن سۋعارۋ ارقىلى جازىقتارىمىزدى, ارالىمىزدى ورتتەن ساقتاندىراتىن ەشقانداي مۇمكىندىگىمىز جوق. تەز ارادا ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان كليماتتىق تەحنولوگيالاردى ەندىرۋ ارقىلى كليماتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتپەسە, جازدا ؛ جاۋىن-شاشىن كەرەك كەزدە سۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ سەكىلدى جۇمىستارعا قازاقستان ەش دايىن ەمەس. سول ءۇشىن ۇكىمەت بۇل نارسەگە دۇرىس دايىندالۋ كەرەك. ارالعا توتەنشە جاعداي جاريالاسا دا ارتىق بولمايدى. قازاقستاندا مەنىڭ بايقاعانىم, مەملەكەت زاڭ شىعارۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى, ال زاڭ ادام ءۇشىن جاعداي جاساۋ كەرەك قوي. بىزدە كەرىسىنشە, ادام زاڭ ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. وزبەكستاننىڭ ءوزى مۇنداي ەمەس. قازاقستانعا ارالدى قۇتقارۋ ءۇشىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى بويىنشا جاعداي جاساۋ كەرەك.