"؛ماناس كەلدىك ورىستان قاشا-قاشا"؛. قوقاش قاجى كوشىنىڭ باستان كەشكەنى

ۇلى ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايمەن زامانداس بولعان ورتا جۇزگە ءقادىرلى بولعان تانا مىرزانىڭ ءىنىسى ەسەنگەلدىنىڭ ۇلى قوقاش قاجى كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ, ادىلەتتى جاقتاۋشى ادام بولعان. سونىمەن قاتار ول ءارى اقىن, ءارى حالىقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن كوپ بىلەتىن شەجىرەشى, ەل قامىن كوكسەگەن پاراساتتى ادام دەسەدى. وعان دالەل ورىس پاتشاسىنىڭ 1916 جىلعى قازاقتان 19-31 جاستىڭ اراسىنداعى ازاماتتاردى اسكەرگە قارا جۇمىسقا الۋ جونىندەگى جارلىعىنا قارسى شىعىپ, قالىڭ بۇقارامەن بىرگە بولعاندىعى.

سوعان بايلانىستى پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ تەگەۋىرىنە شىداماي ءمۇرسالىم باستاعان كوتەرىلىستەن كەيىن اتا-مەكەنىنەن, كىندىگىن كەسىپ, كىرىن جۋعان تۋعان جەردەن اۋا كوشكەن ەلمەن بىرگە ۇزاق جول, ازاپتى ساپاردا تالاي قيىندىقتاردى دا باستان كەشىرگەن. سونداعى ەل باسىنان كەشكەن اۋىر كۇندەردى قوقاش قاجى ولەڭمەن ارتىنا قالدىرا كەتىپتى.

قارعىبا, بازار ەدى تۋعان جەرىم,

كىندىك كەسىپ, كىرىمدى جۋعان جەرىم.

ادامزات باسى جۇمىر نە كورمەيدى,

جازعان سوڭ ماڭدايىنا قۇدىرەت-كارىم.

 ؛

قارعىبا, بازار ەدى كوشكەن جەرىم,

بۇرالىپ تالشىبىقتاي وسكەن جەرىم,

قايتەيىن امال بار ما قالدى ءبارى,

ولگەنشە ايىرىلمايمىز دەسكەندەرىم.

 ؛

قارعىبا, بازار قالدى بىزدەن اڭىراپ,

بىز كوشتىك قارعىبادان قويداي ماڭىراپ,

الادى ەل جاقسىسىن, جەر جاقسىسىن,

جاقسى دەپ اتا-بابام العان تاڭداپ.

 ؛

امان بول, بازار, بوعاس, قيلى, بوكەن.

اتامىز تاڭداپ جۇرگەن قونعان ەكەن

قارا ورىن, قارىنداستىڭ ءبارىن تاستاپ,

ورىستان نە قىلعالى قاشتىق ەكەن.

 ؛

امان بول, قارا بايىس قالىڭ قاۋىم.

نەمەنە پاتشا ەمەي قاشقان جاۋىم.

سۇيىكتى اعايىننىڭ ءبارى قالدى

كورمەسە ساعىناتىن بيە ساۋىم.

امان بول, قالدى كەيىن, قالىڭ نازار

دەۋشى ەدى اتام بازار مەن كىمگە زار؟

ماناستا مال جۇتاتىپ جاياۋ ءجۇرىپ,

قالمادى ازاماتتا بەتتە اجار.

 ؛

امان بول, قارابۇلاق, اقسۋاتىم,

اينالا تولا قونعان جانبولاتىم.

ماناستا مالدىڭ ءبارىن قىرىپ الىپ,

جۇدەدى-اۋ جاياۋ-جالپى ازاماتتىم.

 ؛

امان بول, قالدىڭ كەيىن قالىڭ جۇرتىم,

سويلەسپەي قۋانار ەدىم كورسەم سىرتىن.

ار ۋاقىت ءبىزدى ويىنا الادى ما ەكەن,

وتارشى ءبىر جىل بۇرىن تۋعان تۇرسىن قارتىم.

 ؛

امان بول, قالىڭ جاناي قالدىڭ كەيىن,

تاڭىرىم ساقتاماسا مەن نە دەيىن.

كەيىنگى كوشپەي قالعان قارىنداستى,

اينالىپ كىم بار, كىم جوق كورگەن شەيىن؟

 ؛

امان بول, ەرتىس پەن قۇم جايسان كولىم,

اققازى جاستا بولسا اسقار بەلىم.

ورىس اكىم قاتتىلىق قىلعان كۇندە,

تىلەگەن تىلەگىمدى قايران ەلىم.

 ؛

اققازى ەلگە تۇلعا جاس تا بولسا,

دۇشپاندى دوس كورەدى قاس تا بولسا.

جاننىڭ ءبارى اققازى بولار ەدى

بارماقتاي ماڭدايىنا باقىت قونسا.

اققازى ءۇش جانايدىڭ تياناعى,

كەتپەسىن ماڭدايىنا بىتكەن باعى.

داۋىتباي ءۇش مارتە مەككەگە بارعان,

نە بىلمەس نادانداردى جولعا سالعان؟

جازۋ جازسا باسپالاپ ارتىق ەدى,

سودان دا قالدى-اۋ كەيىن شىركىن جالعان.

ساعىنىپ, سارعايامىن ەسكە تۇسسە

كورسەت دەپ تىلەنەمىن ءبىر قۇدايدان.

 ؛

قىل ارقان شىرىمەيدى ەر موينىندا,

بەلگىباي جانباي ءبيدىڭ ەسكى ورنىندا.

اققان سايىن سۋ اعار دەگەن ءسوز بار

ايىرىلماي اتاسىنىڭ ءجۇر جولىندا

ساعىنىپ, سارعايامىن بەس تورعايدى,

كورىسىپ ءماز بولاتىن كۇن بولا ما,

بىر جىل تۋعان كەشۋباي, بايانبايدى

تۇسىپپەن دامدەس بولدىم كوكتىرناقتا,

قايعى جوق بىرگە ويناپ جۇرگەن شاقتا.

دەۋشى ەدىك ءتىرى كۇندە ايىرىلمالىق,

تىرىدەي-اق ايىرىلدىق وسى شاقتا.

كورمەگەن ەلى, جۇرمەگەن جەردى كوردىك,

قۇدايا پاقىرىڭدى ءوزىڭ ساقتا.

تۇسىپپەن كوكتىرناقتا بولدىم جولداس,

قاس قىلعان جولداسىنا جىگىت وڭباس,

كۇن بىتپەي, ءدام تاۋسىلماي ءجۇرمىن ءتىرى,

جولداستىڭ ءبارى كەتتى, قۇربى-قۇرداس

 ؛

بىر كۇندە ەل جوق ەدى بىزدەن وتكەن

تۇبىنە قايران ەلدىڭ قۋعىن جەتكەن

بىر بارىپ ناماز وقىر زامان بار ما,

مىرزانىڭ مەشىتىنە سالىپ كەتكەن.

ماناباي زامانداسىم جاسى كىشى,

مەككەگە ەكى بارعان جاقسى كىسى

اپسەيىت, ءمۇحامادي دوس-اق ەدى

وسەككە ەرمەۋشى ەدى, ءپىشى-پىشى.

قاسىمحان, ورازعالى جانە قازى,

سالەمىن ۇزبەۋشى ەدى قىسى-جازى.

حايىر-حوش جاقسى-جامان بولسا-داعى,

اللانىڭ بۇيرىعىنا ءبىز رازى.

 ؛

قۇت بولعان بايبولعا باي توناشا,

قارعىبا, بازار بىزدەن قالدى وڭاشا.

بالامىزدى قىزمەتكە الادى دەپ

ماناس كەلدىك, ورىستان قاشا-قاشا.

ماناسقا قاشىپ, بوسىپ كەلىپ ەدىك,

اركىمنەن زورلىق كوردىك حالدەن اسا.

قاراسۋ, قۇر قارعىبا, قالدى كوكەن,

قانقوجا, ەسەنامان قىلعان مەكەن.

سەرىكباي, قۇسايىن مەن ىدىرىس, جاقىپ.

اۋلەتى قوسەكەمنىڭ امان با ەكەن؟

بايسەكە بىرگە تۋعان جاقىنىمىز,

جىلقى ءولدى, قۇتسىز بولىپ تاقىمىمىز

ماناسقا باييمىز دەپ كوشىپ ەدىك

بۇيتەرگە جەتپەدى عوي اقىلىمىز.

 ؛

تورايعىر, جانتورى مەن شورا بالۋان.

ماناستا بەينەت كوردىك الۋان-الۋان.

ساعىنىپ تورايعىر باي كورىپ ەدى

جۇر مە ەكەن ءشايقىسىلام امان-ەسەن.

ۇياباي ءجۇنىس مولا يمامىمىز

شاشىلىپ جۇرتتا قالدى جيعانىمىز.

قارىنداستان توپىراق بۇيىرماي,

مۇندا ولسەك جولداس بولسىن يمانىمىز.

ەسمۇحامبەت, ەرجىگىت, اراپ قاجى,

سولاردى كەلىسپەدى قيعانىمىز.

كەنجالى, كەنەموللا تاتۋىمىز,

تاتۋدى جارامادى ساتۋىمىز.

كەيىنگى اعايىنعا ءبىلىندى مە؟

ماناستان جۇدەپ-جادام جاتۋىمىز.

 ؛

سۇلەيمەن, اشىمحانمەن قادىرلەسىم,

ساعىنىپ اعايىندى قالمايدى ەسىم.

بايلاردان جيىرما مەن ون بەس قالدى,

تاۋىستى جۇپانالار ون-ون بەسىن.

قۇرداسىم التى قالماق وقىش قاجىم,

بەتىمە جۇدەگەن سوڭ كىردى ءاجىم.

دۋان, مۇسا اقساقال اعالاردى

كورمەسكە قۇداي جازسا بار ما لاجىم.

 ؛

مومىنباي, مۇساپىرگە سالعان ەگىن,

تىرى ات بولادى, ولسە كەبىن.

ۇيىنە كەلگەن كىسى قاتار تويىپ,

داۋلەتى ءۋالىنىڭ سۋداي تەگىن.

سالامات ناباقتىدان شىقتى ما ەكەن,

سەكىلدى جولبارىستاي داۋىتبەگىم.

اتام تورعاي, قاراكوك ارعى تەگىم,

قىتاي تالاي اقشانى الدى تەگىن.

ورىستان قاشامىز دەپ مۇنى كوردىك,

پاتشادان قايتار ما ەكەن وسى كەگىم.

سودان سوڭ كوشكە قاشتىق ەلگە تاستاپ,

كىر جۋىپ, كىندىك كەسكەن جەردى تاستاپ.

كەيىنگى ەل نە بولسا, سول بولماس پا ەك,

شىعىنعا ءبىز شىعىپپىز قۇداي باستاپ.

سودان سوڭ ەلدى تاستاپ كوشە قاشتىق,

جەتى كۇن ۇدايى كوشىپ, تاۋدان استىق.

تاۋدان اسىپ باۋىرعا تۇسكەن شاقتا,

قالماق پەن ءتورتۋىلعا ارالاستىق.

تورتۋىل قالماقتارمەن بىردەي بولدى,

بىزدەرگە ەكەۋى دە قىلدى قاستىق.

قىستاپ شىققان جەرىمىز داعاي-شوگەي.

ۋاقتىڭ كىسىسىنىڭ ءبارى وگەي.

ماقتانسا اۋزىنان وت شىعادى,

ەندى ولاردى نە دەيمىز وگەي دەمەي.

بىر تەڭگەلىك كيىمى جوق ۇستەرىندە,

مالىن باعىپ جۇرەدى ىشپەي-جەمەي.

توسەگىندە بولمايدى كورپە-جاستىق,

كيىمىنە قاراساڭ ابدەن كەدەي.

مالى بار نيەتى جوق ءبىر جاھيل ەل.

كۇن كورەر ەش ادامعا تاماق بەرمەي

ماناستىڭ توراڭعىسى كيىمگە جاۋ

جالعىز-اق كيىم جىرتپاي مەن ءجۇرمىن ساۋ

جەسە دە ءشوبى قۇرعىر تاماق بولماي

قىرىلىپ, سيىر-جىلقى ءجۇرمىز جاياۋ.

 ؛

ابدەن مالدان ايىرىلىپ قالعاننان سوڭ

بولىپ ءجۇر قايعىمەنەن كوڭىل قاياۋ.

قۇتىلىپ قايعىمەنەن قاسىرەتتەن,

جاقسىلىق كەلەر مە ەكەن ىزگە تاياۋ.

ۋاقتىڭ اكەبايداي جاماندارى

جەرىمدى جەپ قويدىق دەپ قىلادى داۋ

ۇرىسسا دا سوزىنە جاۋاپ بەرمەي,

ەلەمەگەن كىسىمسىپ كۇلەمىز-اۋ

شىدامايىن دەسەڭ دە امال بار ما

كىسىنىڭ ءبارى جۋان, ءبارى اساۋ.

 ؛

قۇداي ءبىزدى قويدى عوي كەزبە قىلىپ

قارا ورىن قارىنداستان بەزبە قىلىپ

امال-سامال قىلدىق تا قىستاپ شىقتىق,

«؛ەشكىنى اپا, تەكەنى جەزدە قىلىپ»؛.

ماناستا جيىرما كۇن قىزىل سوقتى,

دوي تۇبەك, قالىڭ قامىس سورى جوقتى.

سوعىپ تۇرعان قىزىلعا شىداي الماي,

قويدان دا شىعىن بولدى ساۋلىق, توقتى.

كەمشىلىك, كەدەيشىلىك كەلدى باسقا,

كەم بولدىق كيەر كيىم, ىشەر اسقا,

كوشە قالساق جىلقى جوق مىنەتۇعىن.

ارتۋعا كولىك كەرەك ودان باسقا.

مۇنىڭ ءبارىن وتىرسام مىندەت قىلىپ,

جەكسۇرىن كورىنەمىن قارىنداسقا,

اۋىرلىق كوتەرەتىن جاس كۇن ەمەس,

قيىن بولىپ كەز كەلدى سەكسەن جاسقا.

 ؛

جارلىلىعىن جاسىرعان باي بولمايدى,

كەدەيدىڭ ءوزى بولدىق قاراقاسقا.

قۇدايىم قۇدىرەتىمەنەن جەتكىزبەسە,

كوزدەگى راحىم قىلىپ اققان جاسقا.

سەكسەۋىل, تورانعى مەن جىڭعىل, جيدە

قۋ قامىس قۋساق دەگەن بىتكەن بىرگە

تەرىسكەن, كەكىرە, ميا ءبارى دە بار

مالعا تاماق بولمايدى شىركىن دۇنيە

جەگەن ءشوبى اس بولمايدى مالىمىزعا

قۇداي ءبىزدى ءتۇسىردى مۇنداي كۇيگە

ەل ەدىك ەل سەكىلدى باياعىدا

ار ەلدىڭ ەندى تۇستىك اياعىنا.

 ؛

قاراسام ءبىر جىگىت جوق ەلىمىزدە,

تارتپاعان تەرى شارقاي اياعىنا

ماناستىڭ ايازىنان كەتتى مازا

وزىمىز ءتىرى ءجۇرمىز جەتپەي قازا

قۇدايدىڭ بۇل دا بولسا بۇيىرعانى,

جىلقىدان, سيىرمەنەن بولدىق تازا

كوپ كەلدى باسقا بەينەت, مالعا اجال

بۇل دەرتتى ولىمىنەن قاشان جازار,

ولىمنەن قالعان مالدى جاياۋ باعىپ,

قالمادى بوز دالادا بىتتەي اجار

بوزبالا مال كوزدەيدى جاياۋ ءجۇرىپ

بەلىنە ەكى ەتەگىن مىقتاپ ءتۇرىپ.

قالماقتىڭ قازاقپەنەن مازاعىنان,

قۇتىلىپ ەل بولامىز با ويناپ-كۇلىپ.

قوي دەگەن مالىمىز دا امان ەمەس.

قۇتىلساق مۇنىمەنەن جامان ەمەس.

قىسىنىڭ ەكى ايى بار الدىمىزدا

قۇتىلدىق قوي دەي-تۇعىن زامان ەمەس.

بىر كۇندە جۇيرىك ەدىم جۇلدە العان,

اتاعىم الىس, جۋىق جەرگە بارعان.

 ؛

باقىت قايتىپ كارىلىك جەتكەن كۇندە,

بيىل ارتىن كورسەتتى دۇنيە جالعان.

ساعىنىپ ولەڭ قىلدىم قالعان ەلدى

كورمەي-اق كەتەمىز بە تۋعان جەودى.

قۇدىرەتتىڭ ىسىنە كونبەك كەرەك,

اۋىر-جەڭىل بولسا دا قۇداي قىلدى.

اۋىر-جەڭىل بولسا دا قۇداي سالدى,

ماناستا قىرىپ الدىق تالاي مالدى.

كەيىنگى اعايىندى ساعىنعان سوڭ,

قاجەكەڭ ءبىراز ولەڭ جازا سالدى.

بۇل - 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ 75 جىلدىعىنا وراي جاريالانعان قوقاش قاجىنىڭ سول وقيعاعا بايلانىستى «؛قارعىبا, بازار ەدى تۋعان جەرىم»؛ دەپ باستالاتىن ولەڭى. ەسەنگەلدىۇلى قوقاش قاجىنىڭ اتالعان ولەڭىن ونىڭ نەمەرەلەس تۋىسى, اقۋسات اۋىلىندا تۇرعان مارقۇم حيسامەددين مانابايۇلىنىڭ قولجازبا ارحيۆىنەن الىنعان.

ج. تايشوگەلوۆ, كسرو جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

«؛اقسۋات ارايى»؛ گازەتى, 24 شىلدە 1991 جىل.