الاش ارداگەرلەرىنىڭ تارباعاتاي اسۋى

1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى قازاق دالاسىنا زور الاساپىران جاساعانى تاريحتان بەلگىلى ۋاقيعا. پاتشالىق رەسەيدىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قازاق دالاسىنان اسكەر الۋدى جاريالاۋى زور ۇرەي قوزعاپ, قارسىلىق ارەكەتكە بارۋعا يتەرمەلەدى. ءاسىلى بۇل اسكەرگە شاقىرۋ سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىندە سوعىسقا قاتىستىرۋ بولماستان, بۇراتانا اتالاتىن ۇلت اسكەرلەرىنە ارتقى شەپتەگى دايىندىقتار بولعان جاسىرىنۋ ورىندارىن قازدىرۋ سىندى اۋىر دەنە ەڭبەكتەرىنە ورنالاستىرۋ بولعانىن اتالارىمىز قىتايدا جۇرگەندە كوزدەرىنە ىستىق جاس الىپ قامىعا اڭگىمەلەيتىن ەدى.

قازاق ساحاراسىنا ءتونىپ كەلە جاتقان الاساپىراندىلىق پەن تاۋقىمەتتى جاعدايدى الدىن الا سەزىنگەن الاشتىڭ ارداگەرلەرى, قازاق ۇلتىنىڭ وقىمىستىلارى الاشوردا ۇكىمەتىن ورىنبوردا وردا تىگىپ جاساقتاۋمەن, سەمەي قالاسىنا قاراي جاعدايدىڭ جاراتىلىسىنا بەيىمدەلىپ ويىسقانى دا تاريحتان ايگىلەنىپ كەلەدى. سەمەي قالاسىنا ويىسىپ ورنىعا باستاعاندا اق پەن قىزىلدىق قىرقىستىڭ الاساپىران جاعدايىن مولشەرلەگەن الاشوردا باسشىلارى ءوز الدىنا جاساقتانۋ جايىنا كىرىسەدى. بۇل جاعداي بىزدە, ياعني قىتاي ەلىنىڭ تارباعاتاي ايماعى &ndash؛ شاۋەشەك قالاسىن اق پەن قىزىلدىڭ كەزەك-كەزەك ويرانداۋىنان تاعدىر تاۋقىمەتىمەن باس ساۋعالاپ بوسقىن بولعان اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىزدىڭ «؛ارعىبەتتى»؛ ساعىنىپ, كوز جاستارىن كولدەتىپ, اڭگىمەلەپ وتىراتىن اڭىز-اڭىستارىنان ەسىمىزدە قالعاندارى.

1918 جىلدارى قازان توڭكەرىس ىقپالى سەمەي قالاسىنا ءوز وكتەمدىگىن جۇرگىزە باستاعاندا الاش وقىمىستارى مەن باسشىلارىنا قۋعىنداۋ باستالعاندا, اشىق قارسىلاسۋدان گورى جاسىرىن ارەكەتكە كىرىسكەن.

الاشوردانىڭ حاتشىلىق قىزمەتىن اتقاراتىن بياحمەت سارسەنوۆ تۋىستارى تارباعاتاي تاۋىنىڭ تەرىسكەيىندەگى اقسۋات اۋدانىن مەكەندەيتىن بولعاندىقتان, ءاليحان بوكەيحان, احمەت بايتۇرسانۇلى, ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ, رايىمجان مارسەكوۆتار اقىلداسىپ, بياحمەت سارسەنوۆتىڭ اعاسىنا &ndash؛ اقسۋات اۋدانىنداعى نارىن بولىسى مۇستافا سارسەنوۆكە ارنايى جاسىرىن بايلانىسشى جىبەرگەن. وعان تاپسىرىلعان باستى مىندەت: مۇرىن ەلى مەن جۇمىق, توعاس رۋلارى تارباعاتاي تاۋىنىڭ تەرىسكەيىندەگى قارعىبا, بازار, وكپەكتى, قىزىلكەسىك, نارىن, شىلىكتى, ماڭىراق سىندى جەرلەردى مەكەندەيتىن بولعاندىقتان ءارى قىتاي ەلىنە قاراي بوسۋعا, بوي تاسالاۋعا مۇرساتتى ورىن بولعاندىقتان تاۋ اراسىندا جاساق ۇستاۋعا قولايلى ورىن تابۋ.

بياحمەت سارسەنوۆ جاسىرىن كەلىپ جۇمىق, مۇرىن, توعاس ەلىنىڭ رۋ باسى جانە بولىستارىمەن اقىلداسىپ, جاعدايعا توتەپ بەرۋدىڭ جولىن قۇپيا تالقىلايدى. كەڭەسە كەلە مۇرىن ەلىنەن جاكۋلا كۇشىكۇلى, ءمۇرسالىم بەكتەنۇلى, توعاس ەلىنەن نۇعىمان جۇبانىشۇلى جانە نيازبەك, جۇمىق ەلىنەن ابدىلدابەك توگىسۇلى قاتارلى ەل اعالارىمەن اقىلداسىپ, التى جۇزدەي اتتى اسكەر جاساقتاۋ قامىنا كىرىسەدى.

اسكەر جاساقتاۋ ماقساتى &ndash؛ تارباعاتاي تاۋىنىڭ قاباراسۋ, قىزىلكەسىك, ويشىلىك, شىعاناق قاتارلى اسۋلارىنان بەكىنىس ورىندارىن جاساۋ ارقىلى قىزىلداردان جەڭىلىپ بوسىپ كەلە جاتقان اقتىڭ, باكىش پەن كولچاكتىڭ اسكەري اتاماندارىنىڭ قازاق اۋىلدارىن شاۋىپ, ات كولىگىن, ازىق تۇلىكتەرى مەن مال مۇلكىن تارتىپ الۋلارىنان ساقتانۋ, سونداي-اق الاش جاساقتارىن قارۋ جاراقتارمەن قامتىپ الۋ ەدى.

كولچاكتىڭ اسكەرى تارباعاتاي تاۋىنىڭ قاباراسۋىنا قاراي جوسىلا كوشكەن كەزىندە جولداعى قازاق اۋىلدارى ويرانداۋعا ۇشىراعان. ءارى ات كولىكتەرىن تارتىپ الىپ, اۋىل ايەلدەرىن زورلاۋ ءتارىزدى تاعىلىق ارەكەتتەرىنەن تىسقارى التىن, كۇمىس ءتارىزدى قىمبات زاتتاردى بۇلاۋ, تالاۋ, ءتىنتۋ بارىسىندا قازاق ايەلدەرىنىڭ ۇرشىقتارىنداعى ءجىبىن قاستىقپەن ءتىلىپ التىن, كۇمىس ىزدەگەن. ۇيدەگى كەرەقاپ, ساندىق بۇيىمدارىن شاعىپ كەتكەن. مىنە, وسى ۇرەي قازاق اۋىلدارىنداعى وزدىگىنەن ەرىكتى اتتى اسكەر ۇيىمداستىرۋعا ۇلاسقان.

توعاس رۋىنىڭ بولىسى نۇعىمان جۇبانىشۇلى قىستاۋلىعى تارباعاتاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىندە قىتاي شەكاراسىنا جاقىن قاباراسۋلارعا تاياۋ بولعاندىقتان, اسكەر شتابىن نۇعىمان بولىس تومار قوراسىنا ورنالاستىرعان. وندا التى جۇزدەي اتتى اسكەر ۇيىمداستىرعان. وسى اسكەر قاتارىندا ەسكادرون كومانديرى بولعان اكىرام بي 1952 جىلى ءساۋىر ايىندا شاۋەشەك قالاسىندا قولعا الىنىپ, كۇرەسكە العاندا, «؛الاشوردا اسكەري باستىعى بولعان»؛ دەگەن ۇكىم شىعارىلعان ەدى. قىزىل اسكەر قىسىمىنان الاش اسكەرلەرى تارادى. ءبىزدىڭ اۋىلدان قاپەز ءمۇرسالىمۇلى, قابدىقۇل مايقىبايۇلى, ءنازىر ءقابانوتۇلى, كاكەن كادەن (قاراباتىر) قاتارلىلار اسكەرلىككە ەرىكتى قاتىناسقان. 1955 جىلى سوۆەت وداعى ازاماتتارى ەلىنە قايتقان كەزدە وسى جاساقتالعان شالدار ء«؛بىزدىڭ شەكارا زاستاۋىندا اتىمىز بار, قىزىل اسكەرلەرمەن سوعىسقانبىز»؛ دەپ قايتپاي قالىپ, 1962 جىلى زور بوسۋ كەزىندە قازاقستانعا ءوتىپ كەتتى. ؛

الاش ارداگەرلەرىنىڭ شاۋەشەك قالاسىنا بارۋى ؛

اق پەن قىزىل اسكەر سوعىسى ۇدەپ, كولچاك اسكەرى جەڭىلە باستاعان كەزدە, 1918 كۇز ماۋسىمى بولعاندا اقتىڭ اسكەرلەرى قىتاي شەكاراسىنا قاراي بوسقىن بولعان. مۇنى ەل اراسىنداعى اڭىزداردا «؛باكىش قاشقان جىل»؛ دەيتىن ەدى.

باكىش (باكيچ &ndash؛ رەد.) &ndash؛ كولچاك اسكەرلەرىنىڭ گەنەرالى ەكەن. زەڭبىرەك تىركەگەن اربالارى مەن تارباعاتاي تاۋىنداعى قاباراسۋ جانە كوكتۇما (باقتى) وتكەلى ارقىلى شاۋەشەك قالاسىنىڭ اۋماعىنا وتكەندە ەمىل دارياسى بويىنداعى قۇلىستاي وڭىرىندە مويىنتال دەيتىن قالىڭ ورماندى قامىستى شۇرايلى جەرىنە مەكەندەۋگە بارعان. قالىڭ قامىستى ورىپ, ورتەپ ورمان اراسىنان جەر كەپە جاساپ, شاتىر تىگىپ قىستاعان. وسى قالىڭ قاشقىن اسكەردەن تارباعاتايدى باسقارىپ وتىرعان ۇكىمەت ورنىنداعى (دۋتىڭ مەكەمەسىندەگى), شاۋەشەك قالاسىنداعى سىبە, سولاڭ ۇلتىنىڭ قالدايلارى (تورەلەرى) سەسكەنە باستايدى.

قازاقشا ءتىل بىلەتىن حۋاڭ لاۋيەنى (حۋاڭ مىرزانى) ەلشى ەتىپ تاعايىنداپ, ەل اراسىنداعى ۇكىردايلاردى, بىلىكتى اقساقالداردى, بايلاردى جيناپ اقىلداسىپ, باكىشكە كەلىسسوزگە ەلشى جىبەرۋدى ۇيعاردى. شاۋەشەك اۋدانىنىڭ ۇكىردايى كوكسەگەن اقساقالدى باسشى ەتىپ, بالاسى مۇحاممەتقاليدى جانە كۇدەرى بي زاڭگىنى (حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلۇلىنىڭ ۇلى اكەلەرى) تىلدەسۋگە جىبەردى.

كەلىسسوز بارىسىندا باكىش جاعى «؛بيىل قىستاپ تۇراتىندىعىن ايتىپ, باسقالاي بۇزعىنشىلىق ارەكەتتەر جاسامايتىندىعىنا»؛ كەپىل بەرەدى. كەلەر جىلى كوكتەمگە قاراي قالقا موڭعول جەرىنە التاي جەرى ارقىلى جاپونياعا قاراي كوشەتىندىگىن مالىمدەيدى. 1919 جىلدارى ءور التاي جەرىنە قاراي كوشەدى.

التايدىڭ قالۋتان, شۇڭقىر دەگەن جەرلەرىنە ۋاقىتتىق قونىستانادى. باكىش باندىلارىنىڭ اسكەرلەرىنەن ىلەسپەي قالعان ورىستارى شاۋەشەك قالاسىنىڭ قىزبەيىتى, مويىنتال ءتارىزدى شۇرايلى وڭىرلەرىن مەكەندەپ قالادى.

قۇلىستاي جازىعىنداعى ەمىل وزەنى بويىنداعى مويىنتال جەرىندە جاكوۆ, دياكوۆ, كوستە (بونين), بارناكوۆ قاتارلى بايلارى مەكەندەپ قالىپ, مىڭداپ سيىر ءوسىرىپ, 1955 جىلدارى سوۆەت وداعىنا قايتتى. كولچاك جانە باكىش باندىلارى باس ساۋعالاپ قاشقاندا قىزىل اسكەرلەر كەلىپ سوۆەت اكىمياتىن ورناتۋ بارىسىندا اقتارمەن الاش وردانى «؛الاستاۋ»؛ سىلتاۋىمەن جەرگىلىكتى حالىقتى قالىڭ ۇرەيگە ۇشىراتتى. ەل باسىلارىن ۇستاپ قامادى, بايلارعا كونفەسكە جۇرگىزىپ مالىن الدى. وزدەرىن «؛يتجەككەنگە»؛ سىبىرگە جەر اۋدارۋى باستالدى.

وسىنداي جاعدايدى مولشەرلەگەن الاش وردا باسشىلارى سەمەي قالاسىنان تارباعاتاي قالاسى شاۋەشەككە قىتاي جەرىنە باسپانا ىزدەۋگە كىرىسەدى. ايتۋلارعا قاراعاندا, 1918 جىلى ناۋرىز ايىندا سەمەي قالاسىنان تارباعاتايدىڭ تەرىسكەيىندەگى اقسۋات اۋدانىنداعى نۇعىمان جۇبانىشۇلى بولىسقا جانە جاكۋلا بولىس پەن ءمۇرسالىم بولىستارعا الاشوردا باسشىلارى اياگوز, ۇرجار, ماقانشى جولدارى ارقىلى قىتايعا بارۋعا باس ساۋعالاۋعا الدىن الا بايلانىس جاساۋدى حابارلايدى. نۇعىمان بولىس ءوز ەلىنەن سەنىمدى سەرىكتەرىن ەرتىپ تارباعاتاي تاۋىنىڭ قاباراسۋ دەيتىن ۇلكەن وتكەلى ارقىلى كوشىپ قىتاي جەرىنە وتەدى. نۇعىمان بولىس اۋىلى تارباعاتايدىڭ قاباراسۋى ارقىلى شاۋەشەك قاالسىنىڭ اششىلى, جالعىز اعاش, قاراكىتات دەگەن جەرلەرىنە بوسىپ كەلىپ ورنالاسىپتى.

بايجىگىت ەلىنىڭ توعاس رۋىنان 1910-1916 جىلدارى قىتايعا بوسىپ كەلگەن اعاجان بي اعايىنداردى ورنالاستىرىپ, نۇعىمان جۇبانىشۇلى اعاجان بي ارقىلى سول كەزدەگى ءدوربىلجىڭ اۋدانىنىڭ ۇكىردايى تاڭعىت ەڭسەۇلىنا جانە نۇعىماننىڭ قايىن اتاسى جۇمىق رۋىنىڭ بەدەلدى قاجىسى قىدىرموللا (نۇعىماننىڭ كىشى ايەلىنىڭ اكەسى) جانە مامىربەكۇلى قاناعات بولىستىڭ اۋىلدارىنا حابارلاسىپ, الاش وردا باسشىلارىنىڭ شاۋەشەك قالاسىنا كەلەتىنىن حابارلايدى.

1918 جىلى مامىر ايىندا قازىرگى باقتى وتكەلدەرىندەگى (كوكتۇما اۋىلى, اباي وبلىسى, ۇرجار اۋدانىنا قاراستى) سول كەزدەگى ساۋداگەر شالا قازاق سارقالي دەگەن بايدىڭ ۇيىنە نۇعىمان بولىس نوكەرلەرىمەن كەلىپ, الاش وردا باسشىلارىنىڭ كەلەتىنىنەن كەڭەسىپ, ورنالاستىرۋ جاسايدى.

سارقالي قوراسىنان ورىن ازىرلەپ, احمەت بايتۇرسىن, ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ, رايىمجان مارسەكوۆتەردى قارسى الۋ دايىندىعىنا باقتى اۋىلىندا بولعان اقىن اسەت نايمانبايۇلىن جاۋاپتاندىرادى. الاشوردا كوسەمدەرى ءبىراز كۇن دەمالىپ, تىنىعىپ الىپ, شاۋەشەك قالاسىنا كەلەدى. الاشوردا باسشىلارىنىڭ شاۋەشەك قالاسىنا كەلەتىنىن حابارلاعان شاۋەشەك, دوربەلجىڭ, تولى, شاعانتوعاي اۋداندارىنىڭ ءتورت ۇكىرداي باسشىلارى دايىندىقپەن قارسى الۋ سالتىن وتكىزەدى. كوكسەگەن ۇكىرداي, تاڭعىت ۇكىرداي, نۇرتازا ۇكىرداي, قىزىر ۇكىرداي قاتارلىلار ورنالاستىرۋ جاسادى.

قارسى العاندار قۇرامىندا سول كەزدەگى تاتاردىڭ كۇتىپ الۋ گرۋپپاسىنداعىلار, نۇعىمان جۇبانىنۇلى بولىس, اقساقالدار ءجۇنىس جادىراۇلى &ndash؛ ورىنباسار بولىس, اقىن اسەت نايمانبايۇلى, مايقىباي ساسانبيۇلى, جاقىپ, اعاجان بي, مۇرات رامزىي (تاتار عالىمى, تاريحشى) وزبەك بايى مەرۇيسۇف (وسى وزبەك بايى قوراسىنا ورنالاستىرادى, كەيىن نازاراحمەت دەيتىن ادامنىڭ قوراسىنا جاتادى).

الاش وردا باسشىلارى شاۋەشەك قالاسىندا ءبىراز كۇن دەمالىپ, ەل باسشىلارىمەن تانىسىپ, اڭگىمەلەسىپ, كەڭەس وتكىزىپ, شينجاڭ ولكەسىنىڭ سول كەزدەگى گۋبەرناتورى ياڭ زىچىڭعا تەلەگرامما جولداپ, ساياسي باسپانا سۇرايدى. ءبىراق ەش حابار بولمايدى. ەل جايلاۋعا شىعار مەزگىل بولعاندىقتان, تاڭعىت ەڭسەۇلى الاش وردا باسشىلارىن دوربەلجىڭ اۋدانىنىڭ وبالى دەگەن جەرىندەگى مەكەنىنە قوناق بولۋعا شاقىرىپ الىپ بارادى.

تاڭعىت ۇكىرداي اۋىلىندا بولعان كەزدەرىندە جۇمىق ەلىنىڭ بي اقساقالدارى كەلىپ, بۇل اۋىلدا كۇندە جيىن, كۇندە دۋماندى توي, مال سويىلىپ, قىزىقتى ەل بەرەكەسىنە ۇلاسىپ جاتادى. ءبىر كۇنى ءماسالىم بي تاڭعىت ۇكىردايعا قالجىڭداپ: ء«؛سىز نامازعا جۇگىنۋدى قاشاننان باستادىڭىز»؛ دەگەندە, «؛بۇلارمەن ەجىكتەسىپ, شاريعات جايىندا ايتىسقاننان كورى نامازىمدى جالعاستىرىپ جايعا وتىرعانىم ابزال عوي»؛ دەپتى.

«؛وزىڭىزدى دە قىزىلدىڭ ءدىلمارلارى سىباعالاپ جۇرمەي مە»؛ دەپ ازىلدەيدى, استارلاپ. بۇل ءسوزىنىڭ ءمانىسى سوۆەت ۇكىمەتىن جاقتايتىن اقپارات سالاسىنداعىلاردىڭ ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ماقالالارىنا قارسى جازىلعان ماقالالارداعى تاققان ايىپتاۋلارىن ازىلىنە قوسىپ قويعانى ەكەن.

الاش وردا باسشىلارى ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا شاۋەشەك قالاسىنا قايتىپ ورالىپ, سول كەزدەگى شاۋەشەك قالاسىنداعى سوۆەت وداعى ەلشىلىگىمەن جارىم ايداي كەڭەس وتكىزەدى.

سوڭىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى وقۋ-اعارتۋ مينيستىرلىگىنە ورنالاستىرۋ بارلىعىن ۇقتىرادى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى اقپارات سالاسىندا ورنالاستىرۋ بولاتىندىقتان حابارلى بولادى.

رايىمجان مارسەكوۆ قايتۋعا پەيىل بىلدىرمەيدى. كەرەي رۋىنىڭ ۇكىردايى قىزىر مامىربەكۇلى تولى اۋدانىنىڭ قوڭىروبا سازىنداعى اۋىلىنا الىپ بارادى. قىزىر ۇكىرداي تولىنىڭ نارىنسۋ وزەنى بويىندا سالدىرعان جامبىل قورعانىندا ءبىر ۆزۆود اسكەر ۇستاپ مەكتەپ اشقان ەكەن. سول مەكتەپكە رايىمجان مارساكوۆتى وقىتۋشى بولۋعا يلاندىرادى. رايىمجان مارساكوۆ سول مەكتەپتە توتە وقۋ بويىنشا (احمەت بايتۇرسىنۇلى ەملەسى) وقۋدى جالپىلاستىرادى. ارتىنان قۋعىن تۇسكەنىن سەزىپ, ىلە ايماعىنا قونىس اۋدارىپ كەتكەنىمەن ۇستالىپ اكەتەدى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى, ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتار سوۆەت وداعىنا قايتادى. الاش وردا باسشىلارىنىڭ شاۋەشەك قالاسىنا كەلۋىنە بايلانىستى اۋىلىمەن كوشىپ كەلگەن نۇعىمان جۇبانىشەۆ سول جىلى قىستاپ 1919 جىلى تارباعاتاي تاۋىن اسىپ, اقسۋات اۋدانىنا كونە قونىسىنا قايتىپ كوشەدى. 1921 جىلى نۇعىمان بولىستى زايسان اۋدانىنا جيىنعا شاقىرتىپ, اسكەر جىبەرەدى, سول اسكەر اتىپ تاستاعان.

2000 جىلى قازان ايىندا تارباعاتاي اۋدانى اكىمشىلىگى نۇعىماندى ەسكە ءتۇسىرىپ, كەڭ كولەمدە اس بەرىپ جيىن وتكىزدى.

الاش وردا باسشىلارى شاۋەشەك قالاسىنا كەلگەندە بايجىگىت توعاس رۋىنىڭ ورىنباسار بولىسى ءجۇنىس جادىراۇلى ارناۋلى كۇتۋشى بولعانىن ءارى اقاڭ قايتار كەزىندە بازاردان ءبىر توپ تاقيا الدىرىپ, كيۋگە ازىرلەگەندە باسىنا سيماپتى. سوندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ قالجىڭداعان ەكەن: «؛بوسقىن بولىپ جۇرگەندە سارت, نوعايدىڭ تاقياسى دا باسىڭىزعا سيمادى-اۋ»؛ دەپ.

«؛ساعان دا قىتايدىڭ سارمالەسكەن شاپانى قىسقا بولدى ەمەس پە»؛ دەپ بىر-بىرىمەن ازىلدەسەتىندەرى ەل اراسىندا اڭىز بولىپ تارالىپ كەتكەن.

الاش وردا باسشىلارى تارباعاتايعا بارىپ, شاۋەشەك قالاسىندا تۇرعاندىعىنىڭ ناقتى دالەلى مۇحاممەتجان سۋرەتشىنىڭ ولاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ, ەستەلىك قالدىرعانى. بۇل سۋرەتتى 1955 جىلى ەلىنە ورالعان مۇحاممەتجانقىزى احمەت بايتۇرسىنۇلى مۋزەيىنە تاپسىرعان ەكەن.

الاش وردا باسشىلارى تارباعاتايعا بارۋىنىڭ وقۋ-اعارتۋ, مادەنيەت ىستەرىنە ىقپالى ؛

قازاقتىڭ ارداگەر وقىمىستى باسشىلارىنىڭ قىتايدىڭ شينجاڭ ولكەسىنە, ىلە, تارباعاتاي, التاي ايماقتارىنا 1918-1920-1932 جىلدارى بوسقىن بولىپ, اعىلىپ بارۋى شينجاڭداعى قازاق ۇلتىنىڭ وقۋ-اعارتۋ, مادەني ىستەرىنە وراسان زور ىقپال جاساعان تاريحي ماڭىزدى وقيعا بولعان. اعارتۋشى عالىم «؛احمەت بايتۇرسىنۇلى ەملەسى»؛ جالپىلاسۋى قازاق ۇلتىنىڭ وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ كوكتەمگى جاۋقازىنداي كوكتەۋىنە زور ىقپال جاساعان. بۇرىنعى اشىلعان مەدرەسە, مەكتەپتەردە «؛اپتيەك»؛, ء«؛مۇعالىم ساني»؛ وقۋلىقتارى بويىنشا ءدىني ساۋات اشۋ نەگىزىندەگى جانە «؛قازان باسپاسىنان»؛ تاراعان ورتا تىلدەگى تاتار ۇلتى جازبالارى بويىنشا وقۋ قۇرالدارى كەڭ تاراعان, ورتادا وقىتۋ ءتىزىمى بولعان.

1920 جىلداردان باستاپ «؛احمەت بايتۇرسىنۇلى ەملەسى»؛ بويىنشا «؛توتە جازۋ»؛ وقۋلىقتارى مەكتەپتەردە قولدانىلا باستاعان. وسى «؛توتە جازۋدى»؛ قولدانعان مەكتەپتەر ىلە, تارباعاتاي, التاي ايماقتارىندا كوپتەپ اشىلدى. بۇل مەكتەپتەرگە وقىتۋشى بولعاندار سوۆەت وداعىنان (قازاقستاننان) باس ساۋعالاپ بوسىپ كەلگەن ۇستازدار قاۋىمى بولعانى تاريحتان بەلگىلى.

شاۋەشەك قالاسىنان 1930 جىلدارى اشىلعان تارباعاتاي گيمنازياسى, مەكتەبى, ءتورت ۇكىرداي مەكتەبى, ءتورتۋىل مەكتەپتەرى وسى بايتۇرسىن ەملەسى بويىنشا باستاعان. «؛توتە وقىتۋ»؛ پروگرامماسى بويىنشا شاۋەشەك قالاسىندا الاش وقىمىستىلارىنىڭ ءىزباسارلارى: اقىن ابدىكارىم ىنتىقباي, زيات شاكارىم, تۇرسىن جارقىنباي, شاكەن, قاسىمجان ساعىمقۇل, قۇرمانعالي, بولىسبەك, تۇرسىن قوزىباي, اقىنداردان ايتمۇحاممەت قوزىباەۆ, مىرزابەك شاياحمەت, قايىرىلباشار اقشايىقۇلى قاتارلى وقىتۋشى ۇستازدار بولعان ەدى.

الاش وردا وقىمىستىلارىنىڭ قىتايعا بوسىپ بارۋىنا سوۆەت وداعى تىڭشىلارى استىرتىن باقىلاۋ الىپ بارعان. 1937-1940 جىلدارى شينجاڭ ولكەسىنىڭ گۋبەرناتورى بولعان جەندەت شىڭ شىساي ايگىلى «؛التى ساياسات»؛ دەيتىن جەلەۋىن كوتەرىپ سوۆەت وداعىمەن كورىنىستە دوستىق ورناتقان سىلتاۋمەن قازاق, ۇيعىر وقىمىستىلارى مەن ەل باسىلارىن قاراتا «؛قۇرىلتايعا»؛ شاقىرۋ سىلتاۋىمەن قاندى قىرعىن جازالاۋ ارەكەتىن جۇرگىزگەن.

التاي ايماعىنان شارىپقان كوگادايۇلى, اقىت قاجى ۇلىمجىۇلى, تارباعاتاي ايماعىنان ومار ۇكىرداي, ءالىمعازى, مىرزاسادىق قادىرمولداۇلى, ىلە ايماعىنان ماقمۇت, ايسا تورە, قوجابەك قاتارلىلاردى, ۇرىمجىدەن بايموللا, ءجۇنىس قاتارلى كوپتەگەن قازاقتىڭ سول كەزدەگى ابىرويلى دا وقىمىستى باسشىلارىن زۇلىمدىقپەن كوزىن جويعان.

شينجاڭ ولكەسىن مەكەندەگەن قازاق ۇلتىنىڭ وقۋ-اعارتۋ, مادەنيەت, تاريحي ساۋات الۋ جاعىنداعى الاش وردا وقىمىستىلارىنىڭ ىقپالى زور بولعان. «؛ويان قازاق»؛ ولەڭىن جاتقا ايتاتىن قاريالار مول ەدى.

قاسەن مايقىباي, ؛

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

رەداكسيادان: ماقالا كونەكوز قاريالاردىڭ ەستەلىكتەرىنە نەگىزدەلىپ جازىلعان. رەداكسيا ماقالاداعى تاريحي دەرەكتەر مەن كىسى ەسىمدەرىن, ءسوز تىركەستەرىن اۆتوردىڭ جازعان قالپىندا بەرۋدى ۇيعاردى.