اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەشەندى كوزقاراس قاجەت

بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ اگروونەركاسىپ كەشەنىندە كوپتەن بەرى كۇرمەۋى شەشىل­؛مەي كەلە جاتقان قوردالانعان ماسەلە بارشىلىق. ءتىپتى كوپ دەسە دە بو­؛لادى. ەندى سول ماسەلەلەردىڭ ەڭ نەگىزگىلەرىن رەتىمەن سانامالاپ شىقساق دەيمىز.

ەكونوميكانىڭ قاي سالاسى بولسىن عىلىمي نەگىزدەرمەن ۇشتاسقاندا عانا داميتىنىن بۇگىندە دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. وسى رەتتە عىلىمعا باستى ءرول بەرىلگەن زاماندا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ زاماناۋي يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارمەن ناشار قامتاماسىز ەتىلگەنىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. بىلتىر پرەزيدەنت عىلىمعا بايلانىستى بارلىق ماسەلەنى ءبىر جەردەن شەشىپ, ءبىر جەردەن مەتوديكالىق ادىستەمە ارقىلى قارجىلاندىرۋمەن مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردى ۇشتاستىرۋ ماقساتىندا دەربەس عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىن قۇردى. ءبىراق اگرارلىق عىلىم جاڭا مينيسترلىك قۇرامىنا وتكەن جوق. اگرارلىق عىلىمنىڭ زەرتتەۋ ينس­؛تيتۋتتارى ءالى كۇنگە بازالىق قارجىلاندىرۋدان شەتتەتىلگەن. «؛عىلىم تۋرالى»؛ زاڭنىڭ 27-بابىنا سايكەس اگرار­؛لىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەم­؛لە­؛كەتتىك تاپسىرىستاردى كونكۋرسسىز ورىنداي المايدى. ولار قارجى الۋ ءۇشىن بەرىلگەن تاپسىرمالارمەن تەندەرگە قاتىسقانداي كونكۋرسقا قاتىسۋعا ءتيىس. عىلىم &ndash؛ ويىنعا اينالعان زامان. ال كونكۋرستا جەڭىسكە مىندەتتى تۇردە شەتەلدىك باسىلىمدا ماقالاسى جارىق كورگەن جاس عالىم جەتەدى. سانى بار, ساپاسى جوق تاقىرىپتارعا قاراجات بولىنەدى. تالاي جىلىن وندىرىستەگى زەرتتەۋلەرگە سارپ ەتكەن تاجىريبەلى عالىمداردىڭ ەڭبەگى ەسكەرۋسىز قالادى. ماڭعىستاۋداعى قۋاڭشىلىق, شەگىرتكە مەن كيىك ماسەلەسى, ۆەتەريناريا, فيتوسانيتاريا, كارانتيندىك جاعدايلار كەشەگى ەسكەرۋسىز قالعان ەڭبەكتەردىڭ بۇگىنگى سالدارى ەمەس پە؟

تاعى ءبىر تولعاندىراتىن ماسەلە &ndash؛ عى­؛لىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ۋني­؛ۆەرسي­؛تەت­؛تەرگە بەرىلۋى. ءبىزدىڭ تۇسىنى­؛گى­؛مىزدە جوعارى وقۋ ورنى عىلىممەن ەمەس, مامان دايىنداۋمەن اينالىسۋعا ءتيىس. پرە­؛زيدەن­؛تى­؛مىزدىڭ ءداندى داقىل تۇقىمدارىنىڭ جاڭا سورتتارىن اشۋ تۋرالى تاپسىرماسىن ۋنيۆەرسيتەتتەر ورىنداي ما؟ بىزدىڭشە بارلىق ينستيتۋتتى ەگىنشىلىك جانە وسىمدىك شارۋاشىلىعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى بازاسىندا بىرىكتىرىپ, ارنايى عىلىمي ورتالىق, سونداي-اق مال شارۋاشىلىعى جانە جەمشوپ ءوندىرۋ ينستيتۋت بازاسىندا مال شارۋاشىلىعىن زەرتتەيتىن عىلىمي ورتالىق قۇرۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن «؛وڭتۇستىك-باتىس جانە سولتۇستىك قازاقستان مال جانە وسىمدىك شارۋاشىلىعى ينستيتۋتتارىمەن «؛اسىل-تۇلىك»؛ اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ بۇكىل عىلىمي الەۋەتىن بىرىكتىرۋ قاجەت. «؛ۇلتتىق اگرارلىق ءعىلىمي-بىلىم بەرۋ ور­؛تالىعىن»؛ جاۋىپ, ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن اگرارلىق ينستيتۋتتاردى عىلىم مينيسترلىگىنە وتكىزۋ قاجەت جانە ولاردى تىكەلەي ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسقارۋىنا بەرۋ كەرەك. بۇگىندە ورتا جاسى 60-تان اسقان عالىمدار رەفورمادان شارشادى. ال جاس عالىمدار جوقتىڭ-قاسى, بار بولسا دا ولاردىڭ دايىندىقتارى كوڭىل كونشىتپەيدى. بۇل &ndash؛ ءبىرىنشى جانە باس­؛تى ماسەلە. سەبەبى دانا قازاقتان قالعان «؛وقۋسىز ءبىلىم جوق, ءبىلىمسىز كۇنىڭ جوق»؛ دەگەن ماقالدى ماقالا مانىمەن تاپسىرلەسەك: «؛عالىمسىز عىلىم جوق, عىلىمسىز كۇنىڭ جوق»؛.

اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەكىنشى قوردا­؛لانعان ماسەلە &ndash؛ شارۋالار قولدانى­؛سىن­؛داعى تەحنيكالاردىڭ باسىم بولىگى ابدەن توزعان. بۇل تۋرالى مەملەكەت باس­؛شىسى بيىلعى جولداۋىندا ايتتى. وتاندىق اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكالارىن قۇراستىرۋ وندىرىسىنە ەل بيۋدجەتىنەن وراسان زور قارجى ءبولىنىپ جاتسا دا, تەحنيكالاردىڭ باعاسى وتە قىمبات. قارجى مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتىنا سايكەس اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكالارىن قۇراستىرۋ وندىرىسىنە كەيىنگى 5 جىلدا 123 ملرد 573 ملن تەڭگە سالىقتىق جەڭىلدىك جاسالعان. مىسالى, 2018 جىلى كتس جانە ققس تولەۋدەن 9 كومپانيا &ndash؛ 3 ملرد 937 ملن, 2019 جىلى 11 قۇراستىرۋ ءوندىرىسى &ndash؛ 9 ملرد 655 ملن, 2020 جىلى 13 كومپانيا &ndash؛ 20 ملرد 661 ملن, 2021 جىلى &ndash؛ 43 ملرد 841 ملن, 2022 جىلى 12 كومپانيا 45 ملرد 478 ملن تەڭگەگە بوساتىلعان. بۇدان بولەك, 2022 جىلى وتاندىق تەحنيكا وندىرۋشىلەرگە ەكولوگيالىق كودەكستىڭ 388-بابىنىڭ 3-تارماقشاسىنا سايكەس كادەگە جاراتۋ الىمىنان تۇسكەن قاراجاتتان 43 ملرد 55 ملن تەڭگە بەرىلگەن. ءبىز وتاندىق ءوندىرىستىڭ دامۋىنا قارسى ەمەسپىز, كەرىسىنشە قول­؛دايمىز. سەبەبى ولار مىڭداعان ادامعا جۇمىس بەرىپ وتىر. الايدا جوعارىدا ايتىلعان بيۋدجەتتىك شىعىنداردى 1 جۇمىس ورنىنا شاقساق, ءار ورىنعا ايىنا 1 ملن 376 مىڭ تەڭگە جۇمسالادى ەكەن. مۇنداي ءوزىن-وزى اقتامايتىن شىعىن بىزگە قانشالىقتى قاجەت؟ وتاندىق تەحنيكا وندىرۋشىلەر كەدەندىك سالىمنان, قوسىلعان قۇن سالىعىنان, ۋتيليزاسيالىق الىمنان بوساتىلعان. بۇعان قوسا, ولارعا يندۋستريالىق ايماقتارداعى قويما مەن وندىرىستىك نىساندار, قاجەتتى ينفرا­؛قۇ­؛رى­؛لىمعا, اتاپ ايتقاندا, گاز, جارىق, سۋ, جولعا قوسىلۋ تەگىن. مەملەكەت تاراپىنان جاسالعان وسىنشاما قولداۋعا قاراماستان, ەلىمىزدە جينالعان رەسەيلىك جانە بەلارۋستىق تەحنيكا بۇگىندە 2 ەسەدەن اسا قىمباتتاعان. ءبىر عانا مىسال. 2019 جىلى باعاسى 43 ملن 466 مىڭ تەڭگە بولعان vector 410kz كومباينىنىڭ قۇنى 2022 جىلى 93 ملن 450 مىڭ تەڭگەگە كوتەرىلگەن. ال acros 550kz 2019 جىلى 39 925 654 تەڭگەگە ساۋدالانسا, 2022 جىلى ونىڭ باعاسى 112 ملن 050 مىڭ تەڭگەگە ءبىر-اق شارىقتاعان. وسىلاي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.

ال استىق وندىرىسىندەگى بيىلعى جاعداي كوڭىلگە ۇرەي سالىپ, ديقانداردى عانا ەمەس, كۇللى ەلدى الاڭداتىپ وتىر. كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس كەزەڭىندە «؛نان بولسا, ءان دە بولادى»؛ دەگەن قاناتتى تىركەس بار ەدى. بيىل نانسىز قالماساق تا, كەلەسى جىلى بيداي مەن ارپا تاپشىلىعىنا ۇشىرايتىنىمىز حاق. كوكتەمدە ەگىلەتىن تۇقىم كولەمى قاجەتتىلىكتىڭ 10/1 بولىگىن عانا قامتاماسىز ەتۋى مۇمكىن. سەبەبى ەل قامباسىندا تۇقىم جوق. ال ازىق-تۇلىك كەلىسىمشارت كورپوراسياسىندا جاتقان 362 مىڭ توننا استىق &ndash؛ تاۋارلىق باعىتتاعى ساپاسى تومەن ءدان. شارۋاشىلىقتاردىڭ ونى ەكپەيتىنى بەلگىلى. مەملەكەت مەنشىگىندەگى عىلىمي ينستيتۋتتار, تاجىريبەلىك ستانسالار مەن شارۋاشىلىقتاردىڭ از دا بولسا تۇقىم وندىرەتىن مۇمكىندىكتەرى بار. الايدا ولار مەملەكەت تاراپىنان تۇراقتى قارجىلىق قولداۋ كورمەگەن سوڭ قولدا بار ەگىس القاپتاردى تۇقىم ءوندىرۋ ەمەس, پايداسى كوپ داقىلدار ەگىپ, «؛جان باعۋ»؛ ماقساتىندا پايدالانىپ ءجۇر. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس كەيىنگى 5 جىلدا ولارداعى تۇقىم ءوندىرىسىنىڭ كولەمى بىرنەشە ەسەگە تومەندەگەن. 2022 جىلى اتالعان عىلىمي ۇيىمداردا ساقتالعان 60 مىڭ توننا تۇقىمنىڭ تەك تەڭ جارتىسى ەليتالىق, قالعانى 1-2 رەپرودۋكسيا بولعان. سورا­؛قى­؛سى سول, عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندە تۇقىم شارۋاشىلىقتارىمەن اينالىساتىن عىلىمي مەكەمەلەردە ۇرلىق كەڭىنەن ەتەك العان. تۇقىمدى القاپتان تىكەلەي ساتىپ جىبەرۋ, ناقتى وراق مالىمەتىن ادەيى جاسىرۋ نەمەسە تومەن ەتىپ كورسەتۋ فاكتىلەرى بار.

اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن العا باس­؛تىرماي كەلە جاتقان باستى بىلىقتىڭ ءبىرى &ndash؛ سۋبسيديا. ونىڭ اتالعان سالادا «؛ساۋىن سيىرعا»؛ اينالعانى بۇگىندە بارشاعا ايان. قاراپايىم شارۋانىڭ وعان قول جەتكىزۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس دەۋگە بولادى. سەبەبى شارۋاشىلىقتارعا سۋبسيديا الۋ ءۇشىن تىم جوعارى تالاپ قويىلادى. مىسالى, مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن شارۋادا مال سەمىرتىپ, ەتكە وتكىزۋ ءۇشىن مىڭ ءىرى قارا سوياتىن بورداقىلاۋ الاڭى بولۋى شارت. ونداي الاڭنىڭ شاعىن شارۋا قوجالىقتارىندا جوق ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ال سۋبسيديا الۋدىڭ «؛قىر-سىرىنا»؛ قانىق ادامعا مۇنداي تالاپتىڭ قانداي ماقساتپەن قابىلدانعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

بۇعان قوسا, سۋبسيديالاۋدىڭ اق­؛پاراتتىق جۇيەلەرى ءالى كۇنگە جەتىلدىرىل­؛مەگەن, رۇقساتسىز قول جەتكىزۋدەن قورعال­؛ماعان. بۇل دەرەكتەردى بۇرمالاۋعا &ndash؛ مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا جانۋارلار جاسىن, جىنىسىن ءوز بەتىنشە تۇزەتۋ, ولاردىڭ سايكەستەندىرۋ نومىرلەرىن قاي­؛تالاپ كورسەتۋ سياقتى ايلا-شارعى جا­؛ساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ولار بەلگى­؛لەنگەن كريتەرييلەرگە ساي كەلمەيتىن مالدى سۋبسيديالاۋ, ءبىر مالدى ەكى رەت سۋبسيديالاۋ, سۋبسيديا تولەنگەن مالدىڭ ساقتالۋىن جانە ماقساتسىز پايدالانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاساقانا جاسالعان.

سۋبسيديانى جىمقىرۋدىڭ تاعى ءبىر سحەماسى &ndash؛ وڭىرلىك اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارمالارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزدە­؛رىنىڭ جەكە مۇددەلەرى بار كومپانيالار ساتىپ الاتىن جابدىقتار قۇنىن بارىنشا كوتەرۋى جانە ساپاسى تومەن, ارزان تەحنيكانى تاڭداپ الۋى. ال ەگىن­؛شىلىك سالاسىن سۋبسيديالاۋداعى سىباي­؛لاستىق جالعان مامىلەلەر جاساسۋ مۇمكىن­؛دى­؛گى­؛مەن, قۇجاتتار دۇرىستىعىن, سۋبسيديا تولەنەتىن تىڭايتقىش, پەستيسيد, تۇقىم سياقتى ونىمدەردى ناقتى ساتىپ الۋ مەن ماقساتتى پايدالانۋدى تەكسەرۋ تەتىكتەرىنىڭ بولماۋىمەن بايلانىستى وربۋدە. ءمينيسترى اۋىسقان سايىن سۋبسيديالاۋ ساياساتى مەن كريتەرييلەرى وزگەرتىلەتىن, شارۋالار ءۇشىن ۇلكەن اكىم­؛شىلىك كەدەرگىگە اينالعان سۋبسيديا الۋدىڭ وتە كوپ باعىتتارى, تۇرلەرى, شارتتارى اۋىل شارۋاشىلىعىن سۋبسيديالاۋ ىسىندەگى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى تىم تەرەڭدە ەكەنىن كورسەتەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىن سۋبسيديالاۋعا ەل بيۋدجەتىنەن تەك كەيىنگى 5 جىلدا 2 ترلن تەڭگە جۇمسالعان. ال بۇل سالادا تىركەلگەن مىڭعا جۋىق قىلمىستىڭ 54%-ى سۋبسيديا جىمقىرۋعا قاتىستى بولعان.

اۋىل شارۋاشىلىعىندا جەمقورلىق­؛تىڭ جاپىراق جايۋىنا ونداعى مەملەكەت ءرولىنىڭ تىم ۇلكەن بولۋى, اگروسەكتوردىڭ 65%-ىن مەملەكەت ءوز قۇرىلىمدارى ار­؛قىلى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىپ وتىرۋى &ndash؛ تاعى ءبىر سەبەپ. جاقىن بولا­؛شاقتا اگرارشىلار قارىزىنىڭ جالپى كولەمىندەگى مەملەكەت ۇلەسى 90%-عا دەيىن جەتۋى مۇمكىن. ال بانكتەر بولسا, كەرىسىنشە سالانى نەسيەلەندىرۋدى ازايتىپ جاتىر. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءار كاسىپكەرىنىڭ 2020 جىلى ورتا ەسەپپەن ءبىر عانا وتەلمەگەن زاەمى بولسا, ءقازىر بۇل 2-دەن اسقان. باستى كرەديتور &ndash؛ مەملەكەت قاتىسۋىنداعى ۇيىمدار. بۇل &ndash؛ فەرمەرلەر سالاعا جاۋاپتى شەندىلەردىڭ اشسا الاقانىندا, جۇمسا جۇدىرىعىندا دەگەن ءسوز. مۇنداي قىسپاق جاعدايدا نارىقتىڭ ەركىن دامۋى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق. مۇنداي جاعدايدا ۇكىمەتكە نە سۋبسيديالاۋدان بىرتە-بىرتە باس تارتۋعا, نە سالانى بيۋدجەت كومەگىمەن ءارى قاراي سۇيرەي بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىرىنشى جولعا تۇسسە, اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرۋشىلەرى باعانى كۇرت كوتەرەدى. ءبىراق باعا ونسىز دا ەرتەگىدەگى ەرتوستىكشە كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى.

بۇگىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيستر­؛لىگى پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا سايكەس اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن وندىرۋشىلەردى سۋبسيديالاۋ جۇيەسىنە رەفورما جۇرگىزىپ جاتىر. ونىڭ قانداي ناتيجە بەرەتىنىن كەلەشەكتە كورەمىز.

ەربولات ساۋرىقوۆ,

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى