قازاق كيىز ءۇيى - عالام مودەلى

بىرىنشى ءبولىم

كيىز ءۇيدىڭ ەرەكشەلىگى

قازاق حالقىنىڭ كيىز ءۇيى - باسپانا عانا ەمەس. قازاق حالقىنىڭ الەمدىك دۇنيە تانىمىنىڭ ناقتى, زاتتى كورنىسى. كۇللى عالام مەن ادام اراسىن بايلانىستىرۋشى. سىرتقى قاسكوي ءتىلسىم كۇشتەردەن قورعاۋشى, زاتتىق مادەنيەتىنىڭ التىن جاۋھارى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتى مەن زاتتىق مادەنيەتىن ساقتاۋشى, ۇلت تاريحىن ۇزاق ساقتاپ كەلگەن ەڭ قۇندى, ەڭ كونە اسىل جادىگەرى.
كيىز ءۇيدىڭ ىشكى كەڭىستىگى قازاق دۇنيە تانىمىنداعى ۇلى ۇعىمدار بويىنشا ورنالاستىرىلعان. ەسىكتەن كىرگەندەگى وڭ جاق , توردە وتىرىپ قاراعانداعى سول جاق - ءۇيدىڭ " وڭ جاعى" دەپ اتالادى. ول اتا- انانىڭ ورنى. سول جاق - تۇرمىس قۇرماعان, ۇيلەنبەگەن ۇل مەن قىزدىڭ ورنى. ءۇي ورتاسى - وشاقتىڭ ورنى. ەسىكتەن وشاققا دەيىنگى ارالىق - "ەسىك جاق", "بوساعا جاق" دەپ اتالادى. وشاقتان تورگە دەيىنگى ارالىق- " ءتور" نەمەسە " ءتور جاق" دەلىنەدى.
ۇيدىڭ اينالا ەتەگى - " ىرگە" , " ءۇي ىرگەسى" دەپ اتايدى. قازاق - باق ءۇيدىڭ شاڭىراعىندا, بوساعاسىندا, تورىندە, وت ورنىندا, كەرەگەسىندە, ىرگەسىندە , تابالدىرىعىندا تۇرادى دەپ ىرىم ەتەدى. ءۇيدىڭ سول بولەكتەرىن تازا , رەتتى ەتىپ, ايالاپ ۇستايدى.
قازاق كيىز ءۇيى - تانىم دۇنيەسىنىڭ وبيەكتىسى. الەمدىك دۇنيە تانۋدىڭ ۇزدىك قۇرالى. ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ شاعىن بەينەسى. اسپان مەن جەر , تۇتاس الەم تىرشىلىگىندەگى ميفتىك اڭىزداردىڭ

جيىنتىعىن ءوز قۇرلىمىنا سىيعىزعان ادامزات تايحىنداعى عاجايىپ استرونوميالىق ءبىر ەگەي باسپاناسى , ۇرپاعىن باقىتتى ەتىپ وسىرەتىن, اتا داستۇرىمەن جان - جاقتى ءبىلىمدى ەتىپ جەتىلدىرەتىن قۇت ۇياسى, ءبىلىم بەرەتىن, ءومىر ۇيرەتەتىن كيەلى جۇرتى دەۋگە بولادى.
كيىز ءۇيدىڭ ەڭ باستى سيمۆولى - ونىڭ
كونۋس جانە شەڭبەر ءپىشىندى جاسالۋى . ودان دا كەرەمەتى شىعىستىق ساۋلەت مادەنيەت ونەرىمەن جاسالعان, بوگەنايى بولەك , ءپىشىنى ەرەك وزىنە ءتان, قايتالانباس دارا ستيل ونەرى بولىپ تابىلادى.
قازاق - كيىز ءۇيدىڭ شەڭبەرىن تىرشىلىكتىڭ كوزى , دۇنيەنىڭ كىندىگى , ءومىردىڭ نۇكتەسى دەپ قارايدى. سول نۇكتەگە تىرشىلىكتى اكەلىپ ورنالاستىرسا, ونىڭ اينالاسىنداعى , بىردەي قاشىقتىقتاعى ءار الۋان نۇكتەنى جاناي وتەتىن ساۋلە سىزىقتارى , ءوزى باستالعان نۇكتەسىنەن تۇيىقتالىپ كەلىپ, دۇنيەنىڭ كىندىگىندە تۇرعان تىرشىلىكتى ۇيىرىلە اينالىپ , ساۋلە شەڭبەر قالىپتاستىرىپ تۇرادى. سودان بارىپ ءبىر نۇكتەسى ەكىنشى نۇكتەسىنەن اسپايتىن , نە كەمىمەيتىن دوڭگەلەك شەڭبەر قالىپتاستىرادى. ودان ارى قاراي ول شەڭبەردى شىر اينالىپ تۇرعان, ۇلكەن الەم قورشاعان سۋ جاڭا ءبىر كىشى الەم جاساپ شىعادى. مىنە, قازاق كيىز ءۇيى وسىنداي عاجايىپ وي اعىنىنان تۋعان, فيلوسوفيالىق , لوگيكالىق تۇجىرىمداردىڭ جانە دۇنيە تانىمدىق عىلىمي جۇيەنىڭ نەگىزگى پرەنسىپتەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ ماتەماتيكالىق , گەومەريالىق , مەتەفيزيكالىق ەسەپتەۋ ادىسىمەن جاساعان , ادامزات تاريحىنداعى ەڭ وزىق باسپانا قاتارىنا جاتادى.
كيىز ءۇيدىڭ - كۇمبەز تارىزدەس شاڭىراعىنان باستاپ, قاسيەتتى تابالدىرىعىنا دەيىنگى , ءار الۋان قۇرلىمدىق بولشەكتەرى , ءۇي جابدىقتارى ءتۇپ- تۇگەل قازاقتىڭ سالت پەن داستۇرىنە نەگىزدەلىپ جاسالعان,. ءبارى بەبەۋ تىلمەن سايراپ سويلەپ ءتۇر. ءتىلسىز , ويسىز, ءداستۇرسىز بولشەك جوق. قوشقار ءمۇيىز ويۋ سالىنعان, تورگە توسەلگەن سىرماعى مەن تەكەمەتى, كىلەمىنە تۇسكەن التىن ءيرىمدى ورنەكتەر , زەر ساندىقتارعا ويىپ باسقان ويۋلار, ىدىس- اياققا جاراسقان ناقىشتاردىڭ ءبارى كوزگە ءۇرىپ, كوڭىلگە سىر توعىتتادى. ءبارى دوڭگەلەنگەن دۇنيەنىڭ سىرىن شەرتەدى.
قازاق كيىز ءۇيىنىڭ جوعارى قاباتى مەن تومەنگى قاباتى اراسى - ىشكى دۇنيە مەن سىرتى دۇنيەنىڭ شەكاراسى سىپەتتەس. شاڭىراق ارقىلى ءۇي يەلەرى كوك اسپانعا باعىپ, كۇنمەن, ايمەن, جۇلدىزبەن سىرلاسادى. مۇنىڭ دالەلى قازاقتىڭ جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنى كۇننىڭ كوزى العاش كورىنگەن ساتتە, قولىنا باقان الىپ, ءۇي تۇندىگىن ءوز قولىمەن تۇرەدى. ءبۇل سىرتتىڭ جارىعىن ۇيگە تۇسىرگەن كەلىننىڭ, كوڭىل جارىعى دا ۇيگە كۇن ساۋلەسىمەن بىرگە ءتۇسىن دەگەن جاقسى ىرىمى.
قازاق كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى - شەڭبەر, شاڭىراعى مەن ۋىق ۇستاپ تۇرعان جوعارى بولەگى كۇمبەز بولىپ كەلۋى - كوك اسپان مەن جەردىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ ءتۇرعان عاجاپ قوسىلىستىڭ سيمۆولى دەۋگە بولادى.
ونىڭ ءتابيعات پەن جاراتىلىس دۇنيەسىنە جاراسىمدىلىعى وتە عىلمي تۇرعىدان ناقتى زەرتتەلىپ جاسالعان. قاي باعىتتىن داۋىل تۇرىپ, بوران سوعىپ, جەل ۇرلەسەدە ءدوپ- دوڭگەلەك كيىز ءۇيدى اينالىپ وتە بەرەدى. كيىز ۇيگە كۇش تۇسىرە المايدى. جاۋعان جاۋىن مەن قار دا , جوعارىدان تومەن سىرعىپ قۇلاي بەرەدى. ال جەر سىلكىنسەدە قاي باعىتقا شايقاسا دا كيىز ءۇي ەشقانداي تەپە تەڭدىگىنەن ايىرىلىپ قالمايدى.
قازاق كيىز ءۇيىنىڭ اۋاسى تاۋلىك بويى
تابيعي تۇردە اۋىسىپ, ىشكى اۋا مەن سىرتقى اۋا ۇزىلمەي جالعاسىپ تۇرادى. جارىق ساۋلە شاڭىراق پەن ەسىكتەن كىرىپ, ءۇيدى جارقىراتىپ تۇرادى. ءۇيدىڭ تىنىسى كەڭ بولادى. بۇل ادامداردىڭ مىنەزىنە ەرەكشە اسەر جاساپ, كوڭىل كۇيىن كەرەمەت ۇستاۋعا ۇلكەن رول اتقارادى. دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولۋىنا مول سەپتىگىن تيگىزەدى.
قازاق كيىز ءۇيى - تۇتاس جاراتىلىس دۇنيەسىنىڭ قاسيەتتەرىن , ءوز بويىنا تولىق سىڭىرگەن تيۆتىك كۇمبەزدى قۇرلىم بولىپ تابىلادى. قىيىق شار ءپىشىندى توبەسىنە ورنالاستىرعان شاڭىراق - ءۇيدىڭ جوعارى قاباتىنداعى بۇكىل سالماقتى ۇاستاپ تۇرادى. شاڭىراق - ءۇيدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ ۇستاپ تۇراتىن دوڭەستى كۇمبەز. شاڭىراقتىڭ دوڭگەلەك شەڭبەرى " تۇعىن" دەپ اتالادى. تۇعىندى مەحانيكا تۇرعىسىنان قاراعاندا , شەڭبەر پىشىنىنە جاتادى. وعان قىسىم كۇش تۇسكەندە , كۇلدىرەۋىش ارقىلى ول قىسىم كۇشتى تۇعىنعا شانشىلعان ۋىقتارعا قاراما - قارسى جاققا ءبولىپ تاراتىپ ءتۇرادى. شاڭىراققا سالىناتىن كۇلدىرەۋىشتىڭ سانى , ءۇيدىڭ ۇلكەن- كىشىلىگىنە قاراي بەلگىلەنەتىنى , كىسىم كۇش پەن سالماققا قاراي ەسەپتەلەتىنى سودان. جالپى العاندا كيىز ءۇي ۋنۋەرسالدى عىلىمي جولمەن ەسەپ ارقىلى جاسالعان عالامدىق , عارىشتىق مودەل دەۋگە بولادى.
قازاق كيىز ءۇيى - ون بالدان اساتىن جەر سىلكىنىسىنە توتەپ بەرەدى. جاۋىن - ءشاشىنعا , بوران - شاپقىنعا , ىستىق - سۋىققا ءتوزىمدى. كوشىپ - قوىپ جۇرگەندە, ءبىر جەردەن ءبىر جەرگە جوتكەپ قۇرۋعا وتە قولايلى. ەش قانداي قيىندىق تۋدىرمايدى. سوعان وراي قازاق ءداستۇرى بويىنشا , كورشى اۋىل دا اپات بولىعاندا, ولارعا كيىز ءۇي اپارىپ, كومەك كورسەتۋ, ۇلكەن توي سالتاناتى بولعاندا كيىز ءۇي تىگىپ كومەكتەسۋ , ەكى جاس نەكەلەنىپ , توي جاساپ وتاۋ كوتەرگەندە, نە وتاۋعا ەنشى بەرگەندە كيىز ءۇي سىيلاۋ, تاريحتا وتكەن ۇلى ادامدارعا اس بەرگەندە, باتىر, بالۋان, كوسەم - شەشەن, دانا ادامدارعا سىي كورسەتكەندە, كەدەي ادامدار باسپاسىز قالعاندا , ولارعا كيىز ءۇي تىگىپ بەرىپ , باسپاساسىن شەشىپ بەرۋ قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان جاقسى سالت, تاماشا بەرەكەلى ءداستۇرى. " ءۇيى باردىڭ - كۇيى بار, ءۇيسىزدىڭ قانداي كۇيى بار" دەگەن تۇراقتى ءسوز تىزبەگىندەگى ۇلى ۇعىم وسى ءداستۇرلى مادەنيەتتى دالەلدەيدى. بۇل ءداستۇردىڭ وتە ءۇزاق قالىپتاسۋ بارىسى, بەس مىڭ جىلعا جالعاسقان ۇلى تاريحى بار.

ەكىنشى ءبولىم

كيىز ءۇيدىڭ ىشكى مازمۇنى

تور جاق

كيىز ءۇيدىڭ - ءتورى دەپ ەسىككە قاراما - قارسى ورنالاسقان ورتاسىن " ءتور جاق" دەپ اتايدى. تورگە ەڭ سىيلى, ەڭ ۇلكەن, ەڭ قۇرمەتتى قوناقتاردى وتىرعىزادى. ەكىنىڭ ءبىرىن تورگە شىعارا بەرمەيدى. توردە كيە بار, قۇت بار. وعان نيەتى جامان ادام وتىرسا, ۇيدەن ىرىس اينىپ , باق قاشادى دەپ ىرىم ەتكەن.
باعى زامانداردا كيىز ءۇيدىڭ تورىنە اق پەن قارا تۇسكە بويالعان سىرماق نە تەكەمەتتەر سالىپ قوياتىن بولعان. مۇندا ەكى ءتۇرلى ماعىنا بولعان. ءبىرى تورگە وتىرعان ادام اق - قارانىنىڭ ارا جىگىن اجىراتا الاتىن دانا ادام وتىرسىن دەسە, ەكىنشى ەگەر جاقسى ادام وتىرسا, اق نيەتىنەن جاساعان باتاسى دارىسىن, ال جامان قارا نيەتتى ادام بايقاۋسىزدا وتىرىپ قالسا, جاماندىعىن قارا سىرماق كوتەرەدى دەگەن ەسكى نانىمنىڭ تۋىندىسى دەۋگە بولادى.
قازاقتىڭ حان, بي - سۇلتان, قازىلارى بيلىك ايتقاندا توردە وتىرىپ ايتاتىن بولعان. بۇل دەرەك vii عاسىرداعى " ورحون- ەنيسەس " جازبالارىنداعى " ءتور تاعىلىمى" سوزدىگىندە باياندالادى.
ءۇيدىڭ ءتورى - قوناق كۇتۋ, داستارحان جاياۋ, قوناقتارعا توسەك سالۋ, جۇك جيناۋ
ماقساتىندا پايدالانادى. قازاق عۇرپىندا كەلىندەر مەن كۇيەۋ بالا تورگە شىقپايدى. ولاي ەتسە ادەپسىزدىك سانالادى. ءۇيدىڭ ۇلكەندەرىن سيلاماعان بولىپ ەسەپتەلىنەدى. قازاق ۇيىنە كەلگەن قوناعىن
"تورلەتىڭىز", " تورگە شىعىڭىز" دەپ ءىلتيپات بىلدىرەدى. ولاي ايتپاسا, كەلگەن قوناق رەنجىپ قالادى.
ال ۇزاتىلىپ كەتىپ, توركىندەپ كەلگەن قىزىن تورگە وتىرعىزادى. قىزدى ەسىك جاققا وتىرعىزسا, كەدەيلىك باسادى دەپ ىرىم ەتەدى. قازاقتا " قىز - ءتور يەسى, ۇل - ءۇي يەسى" , " توردەن كەتكەن , ەسىكتەن دە كەتەدى" دەگەن ءتامسىل بار. كەيدە قىزىنا قۇدا تۇسكەن قۇدالارىن ءۇناتپاعاندا, " تورىمە شىرارمايمىن", " تورىمە وتىرۋعا جارامايدى" , " جامانعا ءتورىمدى تاپتاتپايمىن" دەپ جاتادى. مىنە , وسى ۇعىمداردان قازاقتىڭ ءتورىنىڭ قانشا قاسيەتتى ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

وڭ جاق

كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن كىرگەندەگى سول جاعى, توردەن ەسىككە قاراپ وتىرعانداعى, وڭ جاعى - " ءۇيدىڭ وڭ جاڭعى" دەپ اتالادى. وڭ جاق بوساعا ەرلەردىڭ سيۆولى سانالادى. قازاق داستۇرىندە ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا ۇل بالالار, كەلگەن قوناقتىڭ ىشىندەگى جاس جىگىتتەر وتىرادى. وڭ جاق بوساعاعا ەر- تۇرمان, ات ابزەلدەرى, بۇركىت, كيىم- كەشەك ت.ب . باسقا نارسەلەر قويىلادى.
جاڭا تۇسكەن كەلىندى تابالدىرىقتان وڭ اياقپەن اتتاتىپ, وڭ جاق بوساعادا قارسى الادى. وڭ جاققا توسەك سالىپ , وڭ جاققا تۇسىرەدى. قازاقتا " وڭ جاعىن قىزارتىپ كەلىن ءتۇسىردى" دەگەن ءسوز تىركەسى وسىدان قالعان.
قاييتىس بولعان ادامدى دا وڭ جاققا تۇنەتىپ, وڭ جاقتان ارۋلاپ باحيعا اتتاندىرادى. سىرتتان كەلگەن ادام ءۇيدىڭ وڭجاعىنان كەلەدى, تابالدىرىقتان وڭ اياقپەن اتتاپ كىرەدى, وڭ اياقپەن اتتاپ شىعادى. قوناققا وڭ قولىن بەرىپ امانداسادى. قازاقتا وڭعا قاتىستى بەس مىڭنان اسا جول- جورالعى بار. قازاق ۇعىمىندا كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاق بوساعاسى, ادام بالاسىنىڭ ءبىر الەمنەن ەكىنشى الەمگە وتەتىن كوپىر سىندى رول اتقارادى. سوندىقتان ءىستىڭ ىلگەرلەۋى مەن كەرى كەتۋى , ول ءىستىڭ وڭنان باستالعان , باستالماعانىنا بايلاسىستى دەپ ىرىم ەتەدى. " وڭنان باستالىپتى" , " ءىسى وڭعالى تۇر ەكەن", " وڭ بولىپتى" , " وڭ جول ءتۇسىپ تۇر ەكەن" دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى وسىنى دالەلدەيدى.

سول جاق

ەسىكتەن كىرگەندەگى وڭ جاق, توردەن ەسىككە قاراپ وتىرعانداعى سول جاق ءۇيدىڭ " سول جاعى " دەپ اتالادى. قازاق عۇرپىندا - كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاعى ەرلەردىڭ , سول جاعى ايەلدەردىڭ ءىنشىسى دەپ قارايدى. سول عۇرىپتىڭ نەگىزىندە داستارحان مازىرىنە قاتىستى ىدىس- اياق, قازان- باقىر, استاۋ - تاباق, تەگەنە- سۋ قادىرالارى, سابا- تورسىق سىندى زاتتار ءۇيدىڭ سول جاق بوساعانىنان ورلەي قويىلادى. اسادال, كەبەجە دە سول جاققا ورنالاستىرىلىدى. سوندىقتان ءۇيدىڭ سول جاق بۇرىشىن "ورەشە" نەمەسە " ىرىس قۇت" دەپ اتايدى.
باعى زامانداعى اتا داستۇرىندە ەر ادامدار قازان - وشاق جاققا ارالاسپايدى. ولاي ەتسە, ۇيدەن باق تايىپ, قۇت ۇركەدى, ەر ادام وسەكشىل بولىپ كەتەدى. ەر - ءجۇز ساقتايدى, ايەل - ءۇي ساقتايدى. ولاردىڭ ورنى اۋىسسا, ۇيدە بەرەكە بولمايدى دەپ ىرىم ەتكەن. قازاق تىلىندەگى
"قازان باسشى ەركەك", "قاتىن باسشى ەركەك" دەگەن ءسوز وسىدان قالعان. قازان يەسى - قاتىن, وتىن يەسى - ەركەك. قازان مايلى بولماي كوڭىل جايلى بولمايدى. وتىن ءتۇزۋ جانباي ءتۇتىن ءتۇزۋ ءۇشپايدى دەگەن ماقالدىڭ مايەگىندە ءومىردىڭ ءماندى ماسەلەرەرى قامشى ورىمىندەي جىمداسىپ ءورىلىپ جاتىر.

وت ورنى

قازاق كيىز ءۇيىنىڭ حاق ورتاسىنا وت ورنى , وشاق ورنىن ورنالاستىرىلادى. بۇل وسى ءۇيدىڭ ءتۇتاتاس تىرشىلىك تىنىسىنىڭ سيمۆولى بودىپ ەسەپتەلەدى. قاسيەتتى ورىن دەپ ەسەپتەلەدى. سول ءۇيدىڭ بەرەكەسىن , بىرلىگىن, تۇرمىس - تىرشىلىگىن , بايلىق - باقىتىن وشاعىنا , جانعان وتتان شىققان تۇتىنىنە قاراپ باعالايدى. " ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان جانۇيا", " وشاعى مايلى وتباسى",
" وتى مازداپ جانىپ تۇر", " وشاعىننان وتى سونبەگەن جۇرت" دەگەن ءسوز تىركەستەرى سول وتباسىنىڭ تىرشىلىگىنىڭ دۇرىس , بەرەكەسىنىڭ جاقسى, ءال- قۋاتىنىڭ جوعارى, ماتەريالدىق حال - اقۋالىنىڭ تۇراقتى ەكەنىن بىلدىرەدى.
ءۇيدىڭ ەركەگىن - وتاعاسى, ءايلىن - وتاناسى دەپ اتاۋى وسىعان بايلانىستى ايتىلعان.
كەيبىر بەرەكەسى كەتكەن, قۇتى قاشان , حال - اقۋالى ناشار وتباسىنىڭ بەينەسىن
" ءتۇتىنى بىقسىعان وتباسى", " شالاسى جانباعان " دەپ وشاقتاعى وتىنا قاراپ باعالايدى. وت پەن سۋ - تىرشىلىك كوزى , تۇرمىس نىشانى. وت ورنىن باسپايدى, وت جاققان جەرگە تۇكىرمەيدى, دالاعا جانىپ ءتۇرعان شالانى وشىرمەي شىعارمايدى. سوندىقتان قازاق جانعان وتىنا سۋ ءقۇيىپ وشىرمەگەن. وتتىڭ ءوشۋىن قالاماعان. اسىرەسە وت ورنىنداعى سۋىپ قالعان كۇلىن دە بالالارعا شاشتىرماعان. اۋەلى ەلى كوشىپ كەتكەن يەن جۇرتتا شاشىلىپ جاتقان وشاق كۇلدەرى مەن اق جوڭقا سۇيەكتەردى, قوقىستاردى كورگەندە, " جۇرتىن جۇتتاعان جۇتىقسىز جاندار" ەكەن دەپ سوگىس ايتاتىن بولعان. جالپى العاندا وشاق كۇلىن شاشۋدى وتە ءبىر جامان ىرىمعا باعالاعان. سەبەبى ءۇي ادامدارىن جەكە - جەكە اتاماي - اق, ءبىر اۋىلدا قانشا ءتۇتىن بار دەپ , ءتۇن سانىمەن ەسەپتەي سالاتىن تاماشا سي́مۆولدىق ەسەپتەۋ تاسىلدەرى دە بولعان.
بۇل باعى دانا بابالارمىزدىڭ ەكولوگيانى كوز قاراشىعىنداي قورعاي بىلگەن , ايالاي بىلگەن دانا بىلىمدەرىنىڭ جەمىسى دەۋگە بولادى. سودىقتان قازاق ىرىمى - قازاق عىلىمى دەپ تانىعان ۇستىنە تاني ءتۇسۋ , بارىنەن قايماقتى قاسيەت دەپ قابىلداعان ابزال بولماق.

ۇشىنشى ءبولىم

كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى

كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى ىشكى قاڭقاسىن قۇرايتىن شاڭىراق, ۋىق, كەرەگە, ەسىكتەرىن ( سىقىرلاۋىق) ء"ۇيدىڭ سۇيەگى" دەپ اتايدى.

1. شاڭىراق

شاڭىراق - كيىز ءۇيدىڭ تۇتاس قاڭقاسىن تۇتاستىرىپ ۇستاپ تۇراتىن , ەڭ بيىك توبەسىنە ورنالاستىرىلعان كۇلدىرەۋىشتى كۇمبەز ءتارىزدى شەڭبەردى, قازاق تىلىندە " شاڭىراق" دەپ اتايدى. شاڭىراق جاسايتىن شەبەرلەردى " شاڭىراقشى" دەپ دەيدى.
شاڭىرىقتىڭ ۇلكەن- كىشىلىگى ءۇيدىڭ ۇلكەن - كىشىلىگىنە قاراي جاسالادى. شاڭىراق شەڭبەرىندە ۋىق قالامىن كىرگىزىپ ۇستاپ تۇراتىن ءتورت بۇرىشتى جاعالاي تەسىلگەن تەسىكتەر بولادى. ونى " ۋىق كوز" نەمەسە " شاڭىراق كوز" دەپ اتايدى. ادەتتە ءتورت قانات ۇيلەردىڭ شاڭىراق كوزدەرى ەلۋ نە الپىس كوزدى بولىپ كەلەدى. سەگىز قانات ۇيلەردىڭ شاڭىراق كوزدەرى ءجۇز, ءجۇز جيىرما كوز بولىپ تەسىلەدى.
ال ءۇيدىڭ كولەمى , ديامەترى ۇلكەيگەن سايىن , ونىڭ شاڭىراعى دا قوسا ۇلكەيىپ وتىرادى. شاڭىراق كوزدەرىنىڭ سانى ۋىق پەن كەرەگە باسىنىڭ سانىنا بايلانىستى بولادى. قالىپتى ۇيلەردىڭ شاڭىراعى 1.80 سم دەن 2.20 سم گەدەيىن بولسا, وتىز قاناتتى اق سارايدىڭ شاڭىراقعى 8 - 9 مەترگە دەيىن ۇلعايا بەرەدى.
شاڭىراقتىڭ توبەسىن كۇمبەز بەينەسىنە كەلتىرىپ , ونىڭ ۇستىنە جاپقان تۇندىكتى كوتەرىپ تۇراتىن , دوعا ءتارىزدى يلگەن ءۇش- ۇشتەن ايقاستىرىپ ورناتقان دوعا اعاشتى
" كۇلدىرەۋىش" دەپ اتايدى. كەي ولكەلەردە كۇلدىرەۋىشتى - " جەلدىك" نەمەسە " شاباق" دەيدى. كيىز ۇيگە كۇلدىرەۋىش ارقىلى جارىق تۇسەدى. ورتاعا جاققان وتتىڭ ءتۇتىنى دە سول كۇلدىرەۋىشتەن سىرتقا شىعادى. كۇلدىرەۋىش 45 گرادۋس شاماسىندا دوعا بولىپ ءيلىپ تۇرعاندىقتان, ونىڭ ۇستىنە جاپقان تۇندىكتەن جاڭبىر مەن قار وڭاي تومەنگە قاراي سىرعىپ ءتۇسىپ كەتەدى. سوققان بوران مەن جەل دە تەز اينالىپ وتەدى. قاۋىپسىزدىگى وتە كەمەل جاسالعان, بەرىك ورنالاستىرىلعان.
قازاق شاڭىراعى جاسالۋ ەرەكشەلىگىنە قاراي " شاباق شاڭىراق" ,
" تاباق شاڭىراق" بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ورتاسىن تەگىس اعاشتان ويۋلاپ, كۇلدىرەۋىشتىڭ ءار جەرىنە كولدەلەڭ شاباق سالىپ, ءار ءتۇرلى ناقىشپەن جاساعان جايپاق شاڭىراقتى " تاباق شاڭىراق" دەسە, ورتاسىن تاباقسىز كۇلدىرەۋىشتەن عانا جاساعان ءتۇرىن " شاباق شاڭىراق" دەيدى.
شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشى دە شاڭىراق ۇلكەيگەن سايىن سانى ارتا تۇسەدى. كىشى شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشى ەكى - ەكىدەن تورتەۋ بولا, ورتا ۇيلەردىڭ شاڭىراعىنىڭ كۇلدىرەۋىشى ءۇش - ۇشتەن التاۋ بولادى. ال ودان دا ۇلكەن ۇيلەردىڭ شاڭىراعىنىڭ كۇلدىرەۋىشى التى - التىدان ون ەكىگە دەيىن ارتا بەرەدى. ۇيتكەنى بۇكىل ءۇيدىڭ قۇرلىمدىق سالماعى شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشىنە سۇيەنىپ تۇرادى. جالپى العاندا شاڭىراق ءۇيدىڭ ءوز سالماعىنان باسقا سىرتقى جەل مەن بوران, جاۋىن - شاشىننىڭ دا قىسىم كۇشىن كوتەرەدى. سودىقتان شاڭىراق - كيىز ءۇيدىڭ جۇك كوتەرگەن قارا نارى دەۋگە بولادى.
كۇلدىرەۋىشتى - قوسىپ ءۇستاپ تۇراتىن اعاشتى " قاعاشا" نەمەسە " باقالىق " دەپ اتايدى. قازاقتىڭ شاڭىراق جاسايتىن قاس شەبەرلەرى شاڭىراقتى بوياۋ, ويۋلاۋ, ورنەكتەۋ, كومىستەۋ, التىنداۋ, سۇيەكتەۋ تاسىلدەرىمەن كوز تارتاتىن ەتىپ , بارىنشا كوركەم جاسايدى. باستى بەرىكتىگىنە نازار اۋدارادى. شاڭىراقتىڭ ەكى جاعىنا تەرمە, ورمە باۋ تاعادى. ونى " جەلباۋ" دەپ اتايدى. ول ءۇي تىككەندە , شاڭىراقتى جوعارى باقانمەن كوتەرگەندە , سول جەلباۋدان ءۇستاپ تۇرىپ كوتەرەدى. ول شاڭىراقتىڭ تەپە تەڭدىگىن ساقتايدى. ودان سىرت قاتتى بوراندى كۇندەرى سول جەلباۋعا قۇم - تاس سالعان اۋىر زاتتاردى بايلاپ قويادى. سول كەزدە ۇيتقىي سوققان بوران ءۇيدى جىعا المايدى, قۇلاتىپ , قيراتىپ كەتپەيدى. شاڭىراق سالماعى اۋىرلاعان سايىن ءۇي ورنىعا تۇسەدى. قاۋىپسىزدىگى ارتادى. قازاقتاعى "سالماقتى شاڭىراقتى جەل شايقاماس" دەگەن ءتامسىل ءسوز وسىدان قالعان.
قازاق ءداستۇرلى ۇعىمىندا - كيىز ءۇيدىڭ ەڭ قاسيەتتى, ەڭ كيەلى زاتى - شاڭىراق بولىپ سانالادى. ءۇي , وتباسى دەگەن ۇعىمداردىڭ ورنىنا " شاڭىراق " دەيدى. ۇلكەن ءۇيدى
" قارا شاڭىراق" دەي سالادى. كوشكەندە ەڭ كۇشتى , ەڭ ماڭداي الدى اتان تۇيەگە شاڭىراقتى ايىرىم ارتىپ كوشەدى. كوشتىڭ الدىندا الىپ جۇرەدى. ارتقى تۇينگە, نە ارىق تۇيەگە ارتپايدى. بارىپ قونعان , ەرۋلەگەن جەردە شاڭىراقتى باسقا جۇكتەردەن ءبۇرىن تۇسىرەدى, تازا بيىك جەرگە قويادى. ويپات , شۇڭقىر جەرگە قويمايدى. ولاي ەتسە شاڭىراقتان قۇت قاشادى , ءۇي بايلىعى سارقىلادى دەپ ىرىمدايدى. شاڭىراقتى شالقاسىنان شالجيتىپ تاستامايدى. ەرۋلەپ كوشىپ كەتەتىن جەرگە قويعاندا دا, شاڭىراقتى تۋىردىق, تۇندىكپەن جاۋىپ بيىك جەرگە ,يت سارىمايتىنداي ەتىپ قورشاپ قوعاپ قويادى.
قازاق ىرىمىندا - شاڭىراقتان اتتامايدى, شاڭىراقا تۇكىرمەيدى, شاڭىراقتى بوقتامايدى, شاڭىراققا تاس لاقتىرمايدى, شاعڭىاقتى قارعامايدى, شاڭىراقتى لاستامايدى, تازا كۇتىپ ۇستايدى. شاڭىراقتىڭ كيەسى اتادى دەپ قورقادى. كوپسىپ كوبىپ سويلەگەن الدە بىرەۋلەرگە " شاڭىراققا قارا" ,
"شاڭىراققا باق" دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى.
ال شاڭىراق توزسا, ىستەتۋگە كەلمەي قالسا, وندا وعان اق تامىزىپ ورتەپ جىبەرەدى دە, كۇلىن بيىك وسكەن بايتەرەكتىڭ تۇبىنە , تازا جەرگە كومەدى. سۇيتسە بايتەرەك قاۋلاپ ءوسىپ تۇرادى دەپ ىرىمدايدى.
قازاق تىلىندەگى قارا شاڭىراق ءسوزى - ءوز كەزىندە اتادان بالاعا قالعان ۇلكەن ءۇي دەگەن زاتتىق ۇعىمدى عانا بىلدىرسە, كەيىن كەلە ۇلت مادەنيەتىنىڭ, دۇنيە تانىمدىق الەمەتتىك كەڭ ماعىنالى ۇعىمىنا ۇلاستى. الەمدىك تانىمال ۇلى ۇعىمعا اينالدى. "مادەنيەتتىڭ قارا شاڭىراعى", " ونەر قارا شاڭىراعى", " كيەلى شاڭىراق" , " قاسيەتتى شاڭىراق" , " قازاق مەملەكەتىنىڭ قارا شاڭىراعى" , " الەم ەلدەرىنىڭ ورتاق قارا شاڭىراعى" , "قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قارا شاڭىراعى" ت.ب. ءتارىزدى تىم تەرەڭ, ماعىناسى سالقار رۋحاني ۇىمداردى بەلدىرەتىن بولدى.

2. ەسىك ( سىقىرلاۋىق)

كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى - ەكى ءتۇرلى ماتەريالدان جاسالادى. ءبىرى - جارىلىپ اشىلاتىن اعاش ەسىك. ونى " سىقىرلاۋىق" دەپ تە اتايدى. ەكىنشىسى - كيىزدەن جالالاتىن , ءتۇرىلىپ اشىلاتىن كيىز ەسىك. ونى " كيىز ەسىك " دەپ دەيدى. بۇل ەسىكتەر ءۇيدىڭ جىلۋى مەن بەرىكتىگىن , قاۋىپسىزدىگى مەن كىرىپ - شىعۋ قولايلىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى.
قازاق كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن , ءۇي جاساتقان ادامعا جاساتپايدى. باسقا ەسىك جاسايتىن شەبەر ەسىكشىگە جاساتادى. ۇيتكەنى قازاق جول- جورالعىلارىندا ءۇيدىڭ ەسىگى ەرەكشە كيەلى سانالادى. ودان جاقسىلىق تا , جاماندىق تا, كىرەدى. ءومىر دە, ءولىم دە شىعادى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان باعى زامانداردا ارنايى ەسىك جاسايتىن قاس شەبەرلەر بولعان. ولار اعاش ەسىكتى بۇتاقسىز قاتتى اق قايىڭ, قىزىل قاراعاي ءتارىزدى وتە بەرىك , ساپالى اعاشتاردان شاۋىپ , قاشاپ جاسايدى. اعاشتىڭ بۇتاعى بار جەردەن جاساسا, قىسىم تۇسكەندە ءدال سول جەردەن سىنادى, وپىرىلىپ تۇسەدى. قاتتى بوران سوقاندا قىيراپ قالادى. ەسىك ءۇيدىڭ ماڭداي جاعىنداعى بارلىق سالماقتى كوتەرىپ ءۇستاپ تۇرادى. باق شاقىراتىن , جارىق كىرگىزەتىن اسىل مۇلىك سانالادى. ەسىك جاساۋشىلىردى " ەسىكشى" دەپ اتايدى. ەسىك ارزان باعادا بولمايدى. وعان تۇيە, جىلقى, سيىر , جامبى, تايتۇياق بەرىپ, ارنايى تاپسىرىسپەن جاساتاتىن بولعان.
ال ءۇي جاساعان ادامعا ەسىك جاساتپاۋى , ءبىر ادامنىڭ قولىنان جاسالعان ەسىك ەكى دۇنيەگە ۋاكىلدىك ەتپەيدى دەپ ءۇيعارادى. ەسىك جاسايتىن ەسىكشىلەر دە جاي ادامداردان بولمايدى. ولار كوپ نارسەندەن حابارى بار. قازاقتىڭ جول جورالعىلارىن جاقسى بىلەتىن, قولى بەرەكەلى, نيەتى ءدۇرىس, ەل ىشىندە بەت پەن بەدەلى بار ادامدار. سولاردىڭ قولىنان جاسالعان ەسىكتەردەن باق پەن داۋلەت ۇيگە تاسىپ كىرىپ تۇرادى دەپ ىرىمداعان.
ەسىك - ءبىر ماڭدايشادان, ەكى بوساعادان, ءبىر تابالدىرىقتان, ەكى جارما ەسىكتەن قۇرالادى. اتا قازاق تاعىلىمىندا ماڭدايشانى تارتپايدى, بوساعانى كەرمەيدى, تابالدىرىقتى باسپايدى, ەسىكتى سەرپىپ اشپايدى, توقپاقتاپ ۇرمايدى, اياقپەن تەپپەيدى. بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرمايدى , بەيۋاقىتتا ەسىكتى ايقارا اشىپ قويمايدى. ءۇي يەلەرى دە , كەلگەن قوناقتار دا تابالدىرىقتان وڭ اياعىمەن اتاپ كەرەدى. ولاي ەتپەسە شاڭىراقتان قۇت, باستان باق تايادى دەپ ىرىمدايدى.
ەسىك جاساۋشىلاردىڭ ەسىككە قاتىستى ولشەم - بىرلىكتەرى بولادى. ەىكتىڭ بيىكتىگى - ءۇي كەرەگەسىنىڭ بيىكتىگىمەن بىردەي بولادى. شامامەن 175 سم , ەنى 120سم, ەكى بوساعاسى مەن تابالدىرىعى, ماڭدايشاسى 7-8 سم مولشەرىندە بولادى. كەيدە ءۇيدىڭ ۇلكەن كىشىلىگىنە قاراي وزگەرىپ وتىرادى.
كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسى مەن قوس بوساعاسىنا ادەمى اشەكەيلى ويۋ- ورنەكتەر سالىنادى. باردام باي ادامدار ويۋ- ورنەكپەن ارالاستىرىپ, ءمۇيىز, سۇيەكتەن , التىن , كۇمىستەن ارالاستىرىپ ودان ارى اشەكەيلەپ جاساتاتىن بولعان.
قازاقتا "بوساعا مايلاۋ " دەگەن جاقسى ءداستۇر بار. "شاڭىراعىڭ بيىك, ىرگەڭ كەڭ, تەرەزەڭ تەڭ, تابالدىرىعىڭ تازا, ءتورىڭ قۇتتى, بوساعاڭ بەرىك بولسىن" دەگەن اق باتادا بار.
توقەتەرىن ايتقاندا, ەسىك - باقىت قاقپاسى , قۇت ەسىگى سانالادى, ەكى دۇنيە رولىن قاتار اتقاراتىن وتە كيەلى , جوعارى باعالى باق تۇراعى دەپ باعالانادى.

3. كەرەگە

كەرەگە &ndash؛ كيىز ءۇي سۇيەگىنىڭ قابىرعا جانە ىرگە بولەگىن قالىپتاستىراتىن قۇرلىمىنا جاتادى. ول - ءوز ۇستىنە جابىلعان تۇندىك, تۋىردىق, ۇزىك, شاڭىراق, ۋىقتاردىڭ سالماعىن كوتەرىپ تۇرادى. سىرتتان سوققان جەل مەن بورانىڭ قىسىم كۇشىن , شەڭبەر ءپىشىنى ارقىلى ۇستىنە جالعانعان كۇمبەز ءپىشىندى ۋىق جاقتاعى قۇرلىمنىنا قاراي وتكىزىپ, جەل باعىتىن جوعارى قاراي ىعىستىرادى. وسى كەزدە كەرەگەگە تۇسكەن قىسىم كۇشى ءتابيعي ازايادى. كەرەگەگە ۇرعان جەل ازايىپ, ۇستىنگى جەل كۇشەيەدى دە, كەرەگەنى جەرگە قاراي نىقتاپ قاداي تۇسەدى. ءۇيدىڭ سالماعى اۋىرلاعان سايىن , ورنىقتىلعى ارتادى. بوراننىڭ ۇيگە توندىرەتىن ءقاۋىپى مەن حاتەرىن سەيىلتەدى. جەر سىلكىنىسىنىڭ كەز كەلگەن باعىتىنا ۇيلەسىمدى ەتىپ جاسالعاندىقتان, قاتتى , جىلدام , كۇشتى باعىتتى , اساۋ قوزعالىستار , قاي باعىتقا شايقاسا دا, قاي جاققا تەربەسە دە, ول تەپە - تەڭدىگىن ساقتاپ, ءپىشىنىن وزگەرتپەي تۇرا بەرەدى. ونىڭ دوڭگەلەنگەن شەڭبەر ءپىشىنى تورتكۇل دۇنيەنىڭ بار باعىتىنا باعىپ , ءتابيعي ۇيلەسىم تاۋىپ , سىرتتان تونگەن ءقاۋىپ پەن حاتەردەن ساقتايدى. وسىنداي عىلمي ەسەپتەۋلەردى ارقاۋ ەتىپ, ىشكى بىرلىگىن ءتورت ءبۇرىش كوزبەن كورىكتەپ كوكتەپ , جيىپ - جايۋعا ىڭعايلى ەتىپ, بوز تالدان, جىڭىشكە قايىڭنان اسەمدەپ جاسالعان , كيىز ءۇيدىڭ قابىرعاسى مەن ىرگەسىن قالىپتاستىراتىن اعاش سۇيەكتى قۇرلىمىن قازاق - " كەرەگە " دەپ اتاعان.
قازاق " كەرەگەڭ كەڭ , پىيعىلىڭ وعان تەڭ بولسىن" دەگەندى تەكتەن- تەككە ايتپاعانىن وسىدان تۇسىنۋگە بولادى.
قازاق كيىز ءۇيىنىڭ كەرەگەسى كوزدەرىنىڭ كولەمىنە قاراي " تور كوزدى كەرەگە" , " جەل كوزدى كەرەگە" دەپ ەكىگە بولىنەدى. كىشكەنە كوزدى ياعىني 11-15 كوكتى, 75-90 باستى ارالىق قالتىرماي ءجيى كوكتەلگەن كەرەگەنى
" تور كوزدى كەرەگە" دەپ اتايدى. تور كوزدى كەگەگەنى جيناۋعا اۋىرلاۋ بولادى. ءبىراق جەل مەن بورانعا شىدامدى كەلەدى. تور كوزدى كەرەگەنىڭ ۋىق بايلايتىن باسى - جيىرما باسى بولادى.
ال اراسىنان ءبىر كوزدى اتتاپ ءوتىپ , ازات قالتىرىپ , 11-12 كوكتى, 95-120 باستى كوكتەپ جاساعان كەرەگەنى " جەل كوزدى كەرەگە " دەيدى. جەل كوزدى كەرەگە تەز جينالادى. جەل كوزدى كەرەشەنىڭ ۋىق بايلايتىن باسى ون جەتى باستى بولادى.
كەرەگە جاسايتىن كەرەگەشىلەر جاس تال مەن قايىڭنىڭ قابىعىن ارشىپ, كولەڭكەدە كەپتىرگەننەن كەيىن قوزعا كومىپ جۇمسارتادى. سونان سوڭ تەزگە سالىپ تۇزەتىپ, جونادى. دايىن بولعان كەرەگە اعاشتارىن قايتادان تەزگە سالىپ مۇسىندەيدى. بۇدان سوڭ ولاردى بىر-بىرىمەن قوسىپ, تۇيەنىڭ, وگىزدىڭ مويىن تەرىسىنەن دايىندالعان تاسپامەن كوكتەيدى, جوسامەن بويايدى. اۋقاتتى ادامدار كەرەگەنى ءار ءتۇستى بوياۋمەن بويااپ , باسىن ىشكى جاعىنان سۇيەكپەن, كۇمىسپەن اشەكەيلەتەتىن بولعان. جيۋلى كەرەگەنىڭ بيىكتىگى 2 م-دەي, ەنى 75 سم-دەي بولادى. ال جازعان ۋاقىتتا بيىكتىگى ءسال تومەندەپ, ەنى 2 &ndash؛ 2,5 م-گە دەيىن سوزىلادى. كەرەگە ءوزارا تاڭعىشپەن بايلاپ جىيىپ قويادى. كەرەگە سانىنا قاراي كيىز ءۇي 4, 6, 8, 12 قانات ەتىپ تۇرعىزىلادى. حان ورداسىنىڭ كەرەگە سانى 30-عا دەيىن جەتكەن.
قازاق كەرەگەنىڭ ءار تال اعاشىن -
"جەلى" دەپ اتايدى. جەلىنىڭ ەڭ ۇزىنىن
" ەرسى", ورتاشا ۇزىندىرىن - " بالشىق" , ەڭ قىسقاسىن - " ساعاناق" دەيدى. كەرەگەنىڭ كوكتكلىپ جاسالىپ بولعان ءتۇرىن - " قانات" دەپ اتايدى. ءۇي ۇلكەيگەن سايىن قانات سانى دا ارتىپ وتىرادى.
قازاق كەرەگەنىڭ باسىنا جامان زاتتاردى ىلمەيدى. " ءۇي ءىشى الا بولسا, كەرەگە باسى پالە بولادى" دەپ ىرىم ەتەدى. " كەرەگە ءۇي ساقتايدى, كەمەنگەر ەل ساقتايدى" دەپ كەرەگەنى ايالاپ كۇتىپ ۇستايدى.

 ؛

4. ۋىق

ۋىق - كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعى مەن كەرەگەسىن بىرىكتىرىپ ۇستاپ تۇراتىن, ۇزىن ين اعاشىن قازاق - " ۋىق " دەپ اتايدى. ۋىق - ءۇيدىڭ توبە بولەگىن كۇمەز بەينەسىنە كەلتىرىپ, شاڭىراعىن بيىك كوتەرىپ, ءىشى - سىرتىنا سىمبات بەرىپ تۇرادى. شاڭىراققا تۇسكەن سالماقتى كەرەگەگە قاراي وتكەرمەلەپ, ءۇيدىڭ اۋقىمى مەن سالاماعىن تەڭشەپ تۇرادى. سوعان بايلانىستى ۋىق سانى كەرەگەنىڭ جەل كوزدى جانە ءتور كوزدى جاسالۋىنا قاراي كەرەگە باسىنىڭ سانىنا تەپە - تەڭ بولادى. ءبىرى ارتىق , ءبىرى كەم بولمايدى. بۇدان سىرت كەرەگە باسىنا بايلانبايتىن, ەسىك ماڭدايشاسىنا جەتى نە التى ۋىق بايلانادى. بۇل التى ۋىق- التى الاشتى بىلدىرسە, جەتى ۋىق جەتى جۇرت, جەتى اتانىڭ سيۆمول دەۋگە بولادى.
قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ۋىق سانى مەن قانات سانىنىڭ , ەسەبىن دۇرىس ەسەپتەپ شىعارۋ ءۇشىن كەرەگە باسىنا بايلانعان ۋىق سانىنا , ماڭدايشاعا بايلانعان ۋىق سانىن قوسىپ ەسەپتەگەندە ءۇيدىڭ قانشا باس ۇيدەن قۇرالعانىن دۇرىس ايتۋعا بولادى.
ال قانات سانى تىپتەن وڭاي , ۇيدە قانشا كەرەگە بولسا, ول ءۇي سونشا قاناتى ءۇي دەۋگە بولادى.
دەمەك, ادەتتەگى التى قاناتتى ءۇيدىڭ ۋىعىنىڭ ۇزىندىعى 12- 13 قارىس بولسا, قانات سانى كوبەيگەن سايىن ۋىقتىڭ ۇزىندىعى ءۇي كولەمىنە قاراي 15- 16 قارىسقا ءتىپتى ودان دا ۇزارىپ, قارىس سانى ارتىپ وتىرادى. سەبەبى ءۇي ىرگەسى كەڭىگەن سايىن ۋىعى ۇزارا بەرەدى. ەرگەر ىرگەسى كەڭ, ۋىعى قىسقا بولسا , ءۇي توبەسى جالپىيىپ جاتىپ قالادى. ءۇي ساۋلەتتى كورىنبەيدى.
ۋىقتى ۇزىن جاساۋداعى ماقسات - ءۇي توبەسى بيىك ءارى كوركەم كونۋس ءپىشىندى بولىپ ادەمى كورىنەدى. جەل مەن بوراننىڭ كەدەرگى كۇشىن تەز اينالدىرىپ وتكىزگە ىڭعالى بولادى. ۋىقتىڭ ءيىن كەلگەن جەرىن , 145 - 150 دوعال بۇرىشىن - " ۋىق الاقانى" نەمەسە" ۋىق قارنى" دەپ اتايدى.
قازاق - ۋىقتىڭ ۇزىن بويىن تورتكە ءبولىپ قاراستىرادى. ۋىقتىڭ يلگەن كەرەگە باسىنا بايلايتىن جالپاق بۇكىرلەۋ جەرىنە , ۋىق باۋ تاعاتىن , تەسىك تۇسىن -
" ۋىقتىڭ الاقانى", دەسە, ۋىقتىڭ الاقانىنا جالعاسىپ يلگەن كۇدىس جەرىن - " ءيىنى" نە" قارى" , " ۋىق قارى" دەيدى, ۋىقتىڭ يىنىنەن شاڭىراققا دەيىنگى ءتۇزۋ اراسىن " ۋىق قارىمى" نەمەسە , " ۋىق سابى" دەسە, ۋىقتىڭ شاڭىراق تەسىگىنە كىرىپ تۇراتىن ءتورت قىرلاپ جاسالعان ءۇشىن - "ۋىق قالامى" دەپ اتايدى.
ۋىق - تاپ - تازا قازاقى ولشەم- مولشەر ساندىق ەسەپتەرمەن جاسالعان , كيىز ءۇيدىڭ قۇرلىم بولشەگى بولىپ تابىلادى.
ۋىقتىڭ ءپىشىنى عاجاپ قۇبىلىسقا ساي جاسالعان , سالماق وتكىزگىش دەۋگە بولادى. ۋىقتىڭ يىنىنەن باستاپ, ءتورت قىرلى قالامىنا قاراي اقىرىن - اقىرىن جىڭىشكەرە بەرەدى. ونىڭ دا نازىك ەسەبى بار: بىرىنشىدەن, ۋىقتىڭ جەڭىل ءارى ادەمى بولۋىنا بايلانىسى بولسا, ەكىنشىدەن, شاڭىراق شەڭبەرىندەگى ۋىق كىرەتىن ۇياشىقتىڭ كەڭ بولىپ كەتپەۋىن كوزدەيدى. ۇشىنشىدەن, شاڭىراق تۇعىنى ( شەڭبەر اعاش) جۋان بولسا , كوزگە ەرسى كورىنىپ, ءۇي كوركى مەن ساۋلەت ءسانىن بوزادى. تورتىنشىدەن, ۋىقتىڭ كەرەگە باسىنا بەكىتىلىپ بايلانعان اراسى 2.5- 3 سانتيمەتردەن اسپاۋى شارت.
ال شاڭىراق ۇياشىعىنا ۋىقتىڭ قالامى كىرىپ ورنىققاندا جوعارىداعى سالماق تومەن قاراي اعىلىپ كەلىپ, كەرەگەگە تۇسەدى. جوعارىدان اعىلاتىن سالماق كەدەرگىسز ءتۇسۋى ءۇشىن جىڭىشكەدەن جۋانعا قاراي سىرعۋ امالىن قولدانعان. ەگەر , ۋىقتىڭ باسى مەن اياعى تەڭ بولسا, وندا جوعارىدان قۇلداعان سالماق بىردەن كەرەگەگە اۋىرلىق اكەلەدى دە , كەرەگە تەز سىنىپ كەتەدى. شاڭىراقتان كەرەگە تۇسەتىن سالماقتىڭ مولشەرىن تەڭشەپ تۇرۋ ءۇشىن ۋىقتى - نازىك ولەم - مولشەرلىك ەسەپتەۋ ادىسىمەن , وتە عىلىمي تۇردە جاساعان.
اتام قازاقتىڭ " ءبىر ۋىعىڭ بولىپ قادالايىن" دەگەن سوزىندە كول - كوسىر تاربيەلىك ءمان جاتىر. بەسىنشىدەن, ۋىقتىڭ الاقانىنان قالامىنا قاراي جەڭىشكەرە جاسالىۋى , شاڭىراق ۇياشىعى مەن ۋىق قالامىنىڭ ءتورت قىرلى بولىپ جاسالىۋى ءۇيدىڭ ورنىقتىلىعىن ارتىرا تۇسەدى. التىنشىدان, ءۇيدىڭ توبە بولەگى كۇمبەز ءپىشىندى بولعاندىقتان, سىرتتان جاۋعان جاۋعان جاۋىن - شاشىن تومەنگە قاراي تەز ءارى كەدەرگىسىز سىرعىپ تۇسەدى. بوران - شاپقىنعا شىدىمدى بولادى. قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ۋىعى وسىنداي عاجايىپ ەسەپتەۋ تاسىلدەرىمەن جاسالعان.
قازاق - ۋىقتىڭ الاقانىنىڭ ىشكى بەتىنە" ىرۋ" سىزىعىنمەن ۇزىن بەدەرىنەن باسقا , ويۋ - ورنەك سالمايدى. ول جەرگە ويۋ- ورنەك سالسا, جوعارىدان تومەنگە تۇسەتىن سالماق كۇشى توسقاۋىلعا ءۇشىرايدى دەپ ءۇيعارادى. ۋىقتى جوسامەن , نە قىزىل كۇرەڭ بوياۋمەن بوياپ قويادى. ۋىقتىڭ باسىنان تەسىك تەسىپ, ءار ۋىققا جەكە- جەكە باۋ تاعادى. ونى " ۋىق باۋ" دەپ اتايدى. ۋىق باۋدىڭ ۇزىندىعى 1.20- 1.50 سانتيمەتر شاماسىندا بولادى. كوپ ۋىقتاردى بىرىكتىرىپ جيناعان كەزدە , ۋىقتاردىڭ باسىن قوسىپ , سول ۋىق باۋمەن بايلاپ , تۇيەگە ارتادى. سوندا بەت- بەتىنە كەتىپ شاشىلىپ قالمايدى. قازاقتا " باۋسىز ۋىق- بايلاۋسىز كولىك" دەگەن ءتامسىل بار. بۇل ءسوزىدىڭ تۇبىندە نار تۇيەدەي وبرازدى شۇڭەت وي شوگىپ جاتىر. تاعىلمى مول, ءتالىمى كول تاربيە جاتىر.

تورتىنشى ءبولىم

كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى جابدىقتارى

قازاق كيىز ءۇيىنىڭ تۋ سىرتىنا جاباتىن تۋىرلىق, ۇزىك, تۇندىك, كيىز ەسىك, شيلەردى -
"ۇيدىڭ سىرتقى ابزەلدەرى" , نەمەسە " ءۇي جامىلعىلارى" دەپ اتايدى.

1. تۋىرلىق

تۋىرلىق - كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنىڭ ىرگەسىنەن باستاپ, ۋىعىنىڭ ورتاسىنا دەيىن كەلتىرىپ, ۋىق سىرتىنان جاباتىن, اق جۇنەن باسىپ , ءۇي مۇسىنىنە لايىقتاپ , ولشەپ - ءپىشىپ, سادەپ , شەتىن جيەكتەپ, تۋىرلىقتى كوتەرىپ ۇستاپ تۇراتىن قۇرباۋ تاعىعىپ جاساعان كيىزدى - " تۋىرلىق" دەپ اتايدى.
تۋرلىقتىڭ كەرەگەنى اينالدىرا ۇستايتىن جاعىنىڭ ۇزىندىعى 6- 8 مەترگە دەيىن, ەنى 2-4 مەترگە دەيىن بولادى. ونى دا ءۇيدىڭ ۇلكەن- كىشىلىگىنە قانات, باس سانىنا قاراي ۇلكەيتىپ- كىشىرەيتىپ جاساي بەرەدى. تۋرلىقتىڭ جوعارى قاراعان ەكى بۇرىشىنا ورنەكتەپ توقىلعان تەرمە شەجىمنەن نەمەسە جالپاقتاپ ىزىلعان قۇردان باۋ جاساپ تاعادى. ونى " تەرمە باۋ", " قۇر باۋ" دەپ اتايدى. وسى باۋلاردى ۋىقتىڭ ۇستىنەن باستىرىپ, ايقاستىرا تارتىپ مىقتاپ بايلايدى. تۋرلىقتىڭ سانى ءۇيدىڭ ۇلكەن- كىشىلىگىە قاراي 2- 4- 6 عا دەيىن قوسىلا بەرەدى. تۋرلىقتىڭ ءسانى مەن ساۋلەتىن ارتىرۋ ءۇشىن " تۋرلىق باس" ويۋىن سالادى. تۋرلىقتىڭ جوعارى ىشكى جاق شەتىنە جالپاقتىعى 50- 80 سانتيمەتردەي ورنەكتەلگەن جيەگىنە قاس جيەكتەمە تىگەدى. ونى " تۋرلىق قاسى" دەپ اتايدى.
تۋرلىق قاسى - قىزىل كوك بۇلستەن, شۇعادان, بارقىتتان ويىپ جاپسىرىلادى. جيەك - جيەگىن ءار الۋان ءتۇستى زەر جەپپەن كەستەلەيدى. تۋرلىقتىڭ قاسى ۋىقتىڭ سىرتىنان قابىسىپ كەلىپ, ۇزىكپەن استاسىپ, ءۇي ىشىنە بولەكشە اسىمدىك بەرەدى. ونى " تۋرلىقتىڭ قارا قاسى" دەپ تە ايتايدى.
ءوز زامانىنداعى اۋقاتتى , باي, باردام ادامدار ءۇيدىڭ تۇلا تۋ سىرتىن اقشاڭقان كيىزبەن نە اق ماتامەن قاپتاپ "اق بوز ءۇي" ەتىپ جاساعان. " اق ساراي", " اق وردا" , " التىن وردا" دەگەن ۇيلەر وسىنداي ساندەۋدەن بارلىققا كەلگەن. كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەنسىن تۋرلىقپەن اينالدىرا وراپ بولعان سوڭ, بوران سوققاندا تۋرلىق جەلپىلدەمەسىن دەپ ونىڭ باسجاعى مەن اياق جاعىنان ەكى مىقتى ءجىپ ارقانمەن وراپ بايلاپ تاستايدى. ول ارقاندى " بەلدىك ارقان" دەپ اتايدى. تۋرلىقتىڭ ەتەك جاعىن وندان ارى ءساندى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن بىلعارى تەرىمەن كومكەرىپ جيەك جاساپ تىگەدى. سوندا تۋرلىق ەتەگى سەتىنەپ كەتپەيدى. ۇزاققا شىدايدى.
قازاق تۋرلىقتى وتە كيەلى جابدىق دەپ بىلەدى. "تۋرلىق قابىرعا جاۋىپ, ىرگەنى بەكىتەدى" , " تۋرلىقسىز ءۇي - تۇلدىر ءۇي" دەپ ۇيعارادى. قازاق قاساپشىلارى مال سويعاندا سەمىز دەۋدىڭ ورنىنا " تۋرلىقتاي تۋ مال", " ءىش مايى تۋرلىقتاي تۋىرىلىپ ءتۇستى" دەسە, دەنساۋلىعى مىقتى , ءارى كورىكتى كۇشتى ايەلدەردى " تۋرلىقتاي تۋ قاتىن, ەرىنە ساي قۋ قاتىن" دەپ ماقتاپ جاتادى.
ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ جاۋىنا كەكتەنگەندە جازاعان مىنا ولەڭىنەن دە تۋرلىقتىڭ قاسيەتىن اڭعاراسىڭ:

تۋرلىعىن تىلگىلەپ,
توقىم ەتسەم دەپ ەدىم.
كەرەگەسىن كەسكىلەپ,
وتىن ەتسەم دەپ ەدىم.

2. ۇزىك

ۇزىك - تۋرلىقتىڭ ۇستىنگى جاعىن باسىپ, شاڭىراققا دەيىن ۋىقتىڭ ۇستىنە جابىلاتىن , ارنايى ءۇي ولشەمىنە لايىقتاپ جاسالعان كيىز جامىلعىسىن - " ۇزىك " دەپ اتايدى. ۇزىك - كيىز ءۇيدىڭ جوعارى تۇسىنا, كەۋدەسىنە, ارتىنا , شاڭىراققا شانشىلعان ۋىقتاردىڭ جوعارى بولەگى شاڭىراققا دەيىن كۇمبەز ءپىشىنىن كەلتىرىپ قىمتاپ تۇرادى. تۋرلىق ءۇيدىڭ كەرەگەسىن وراپ تۇرسا, ۇزىك ۋىقتاردى وراپ تۇرادى.
قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ۇزىكتەرى دە, اق جۇننەن باسىلىپ, ءپىسىرىلىپ مىقتى ەتىپ دايىندالادى. ۇزىكتەردىڭ جيەگىنە اينالدىرا قوس تاڭداي ورنەكتى ويۋ باسىلىپ, شىجىم جىپپەن كومكەرىلىپ جيەكتەلەدى. بۇل جيەكتەر ۇزىكتىڭ شەتەرىنىڭ سەتىنەپ جىرتىلىپ قالماۋىن قامتاماسىز ەتسە, ەندى ءبىر جاعىنان اسەمدىگىن ارتىرىپ ۇلتتىق تۇس پىتىرەدى.
تۋىردىق ءپىشىنى وزگەشە ەسەپپەن جاسالعان جامىلعى دەۋگە بولادى. ونىڭ ءور جاعى تارلاۋ, ەتەك جاعى كەڭدەۋ بولىپ كەلەدى. ۇزىكتىڭ وڭ جانە سول جاق جيەگىنە , ءۇش جەردەن ءور جاعى, ورتاسى, اياق جاعىنا جالپاق ورنەك سالىپ, كوز جاۋىن الارداي ادەمى توقىلعان التى قۇر باۋ تاعادى. ونى
"تەرمە باۋ" دەپ اتايدى. سول تەرمە باۋلار ارقىلى ۋىقتىڭ ۇستىنەن ايقاستىرا تارتىپ كەرەگەگە بايلاپ, ۇزىكتى ۋىقتىڭ ۇستىنە قوزعالماستاي بەرىك ەتىپ ورنالاستىرادى.
ال كيىز ءۇيدىڭ ۇزىك سانى تىگىلگەن ءۇيدىڭ ۇلكەن - كىشىلىگىنە قاراي بولادى. اتەتتەگى ءتورت قاناتى ۇيلەرگە 2-3 ۇزىك جابىلسا, التى قاناتتى ۇيلەرگە 4- 5 ۇزىك جابىلادى. ۇزىكتىڭ دە جابىلۋ ءادىسى بار. ەكى ۇزىك ءبىر - بىرىنە قاراما - قارسى جابىلادى. ەكى ۇزىكتىڭ ايقاستىرا جابىلعان جەرىن - " ءۇي جاپسارى" نە " جابىعى" دەپ اتايدى. بۇل ۇيگە ءقاۋىپ تونگەندە, ەسىكتەن شىعۋعا بولمايتىن جاعدايدا وسى ءۇي جاپسارىنان سىرتقا شىعۋعا بولادى. توي سالتاناتىن قۇرىپ ءانشى - كۇيشىلەر , سەرى - سالدار ۇيدە ساۋىق قۇرىپ وتىرعاندا , ۇيگە سيماعان ادامدار ءۇي جاپسارىن اشىپ تاستاپ سودان تاماشالايتىن بولعان.

3. تۇندىك

تۇندىك - كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنىڭ كۇلدىرەۋىشىنىڭ توبەسىنە شوشايتىپ جاباتىن, ءتور بۇرىش شارشى ەتىپ, ءپىشىپ اق كيىزدەن جاساعان جامىلعىنى "تۇندىك " دەپ اتايدى. تۇندىكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا ءجۇن جىپتەن مىقتاپ ەسىلگەن ءتورت باۋ تاعادى دا, بوران مەن جەل ۇشىرىپ كەتپەۋ ءۇشىن , سول باۋلاردى ءۇيدىڭ بەلدەۋ ارقانىنا بايلاپ تاستايدى. ول باۋدى " تۇندىك باۋ" دەپ اتايدى.
قازاق كيىز ءۇيىنىڭ شاڭىراعى - ءۇي تەرەزەسى رولىن اتقارسا, تۇندىك سول تەرەزەنىڭ جامبىلعىسى رولىن اتقارادى.
قازاق ءداستۇرى مەن سالتىندا تۇندىكتىڭ اتقارار رولى وتە جوعارى بولعان. تۇندىكتىڭ مىندەتى تورتەۋ: ءبىرىنشى, تۇندىك ءتۇن بويى ءۇيدىڭ جىلۋىن سىرتقا شىعارماي قالپىندا ءۇستاپ تۇرۋ. ەكىنشى , ءۇي ادامدارى ءۇيقىعا كەتكەنشە اسپانداعى جىمىڭداعان جۇلدىزداردى كورىپ, اسپان الەمىن تانىپ , ونىڭ عاجايىپ قۇبىلىستارىنان اسەر الىپ كوڭىلدەرىن كوتەرىپ وتىرادى. ءۇي ءىشى تەگىس جاستىققا باس قويعان كەزدە عانا تۇندىكتى جابادى. ءۇشىنشى, سىرتان جاۋعان جاۋىن - ءشاشىندى ءۇي ىشىنە كىرگىزبەۋ, ءتورتىنشى, تاڭ اتقان كەزدە , ۇيدەگى تۇسكەن جاس كەلىن تۇندىكتى باقانمەن سىرىپ اشىپ, ۇيگە جارىق نۇر تۇسىرەدى. بۇل اتادان ساقتالىپ كەلە جاتقان جاقسى ىرىم. تاڭ بوزىندا تۇندىك اشقان كەلىن باقىتتى كەلىن, ول سىرتىڭ جارىعىمەن بىرگە , ءوزىنىڭ دە كوڭىل جارىعىن ۇيدەگىلەرگە قوسا تۇسىرەدى, " ەرتە تۇرعان ەردىڭ ىرىسى ارتىق, ەرتە تۇرعان ايەلدىڭ ءبىر ءىسى ارتىق" دەگەن اتا ءسوزى مەن تاعىلىمى وسىعان بايلانىستى ايتىلعان. بەسىنشى, تۇندىكتىڭ ءۇش باۋى شەشىلمەي ۇنەمى بەلدەۋگە بايلاۋلى تۇرادى دا, بىرەۋى عانا شەشىلەدى. مۇندا قاي باۋدى اعىتۋ , سول ساتتەگى جەلدىڭ باعىتىنا قاراي بولادى. ۇيتكەنى ءۇي ورتاسىنا جاعىلعان وتتىڭ ءتۇتىنى شاعىراقتان شىعادى. جەل باعىتىن باعۋ سوعان بايلانىستى بولادى. التىنشى, كۇن جاۋىن نە قار جاۋعان كۇندەرى تۇندىكتىڭ ءبىر شارشى بۇرىشىن ۇزىن باقانمەن كوتەرىپ , ءبىر ءۇشىن جەلباۋمەن , ۋىققا مىقتاپ بايلاپ قويادى. سۇيتسە ۇيگە اۋا ءوتىپ, جارىق ءتۇسىرىپ تۇرادى.
قازاق شەبەرلەرى تۇندىكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا قوشقار ءمۇيىز, ارقار ءمۇيىز, قاز مويىن, بۇعى ءمۇيىز, قۇستۇمسىق سىندى ويۋ- ورنەك باسىپ وتە ساندەپ جاسايدى. ۇيتكەنى تۇندىكتىڭ اتقارار رولى قازاق سالتىندا وتە جوعارى باعالانادى. اتام قازاقتا
" تۇندىگىڭ ءتۇتىندى بولسىن, تۇندىگىڭ توزباسىن",
" تۇندىكسىز ءۇي بولماس, ءتۇتىنسىز كۇي بولماس",
دەسە, اشۋلانىپ قارعاعاندى" تۇندىگىڭ اشىلماي, كۇلىڭ شاشىلماي قالسىن", " تۇندىگىڭنەن ءتۇتىن شىقپاسىن" دەيدى. جالپى العاندا ءبىر اۋىلدا قانشا وتباسى بار دەپ جۇرمەي - اق, ءبۇل اۋىلدا قانشا تۇندىك, قانشا ءتۇتىن بار دەي سالادى.

4. كيىز ەسىك

كيىز ەسىك - قازاق كيىز ءۇيىنىڭ اعاش جانە كيىز ەسىگى دەگەن ەكى ەسىگى بولادى. ونىڭ اعاشتان جاسالعان ەسىگىن " سىقىرلاۋىق" دەپ اتايدى. ال شيدەن توقىلىپ, كيىزبەن قاپتالعان , جوعارى ءتۇرىلىپ اشىلاتىن ەسىكتى " كيىز ەسىك" دەپ اتايدى. كيىز ەسىكتىڭ تۋ سىرتىن ولشەپ پىشىلگەن كيىزبەن, ەسىككە دالەپ كەلەتىن جەرىن توقىلعان شيمەن استارلايدى. جيەگىن قۇرمەن جيەكتەپ تىگەدى. مۇندا كيىز ەسىك كەيدە سىقىرلاۋىقتىڭ سىرتىنان ۇستالسا, كەيدە سىقىراۋىقسىز دا كيىز ەسىكتىڭ ءوزىن جالاڭ ۇستايتىن تۇستارى دا بولادى.
كيىز ەسىك - سىقىرلاۋىقتى تۇتاس جاۋىپ تۇرۋدان قوس ەسىكتىڭ ەكى بوساعاسىنان ەش اشىق جەر قالتىرماي قىمتاپ تۇرۋى كەرەك. كيىز ەسىك - سىقىرلاۋىقتىڭ ماڭدايشاسىنان ياعني كەرەگە باسىنان تومەنگى تابالدىرىققا دەيىنگى ارالىعىنىڭ ەنى 1 .2 مەتر, كەرەگە باسىنان , شاڭىراققا دەيىنگى ارالىعىنىڭ ءۇۇزىندىعى 60 سانتيمەتر بولىپ كەلەدى. جالپى ۇزىندىعى ءۇيدىڭ بيىكتىگىمەن بىرلەي بولادى. كەيدە كيىز ەسىكتى كەلتەلەۋ دە جاسايدى. وندا ماڭدايشادان شاڭىراققا قاراي كوتەرىلەتىن جەرىنەن يىق شىعارىپ, ۋىق قارنىنىڭ ورتان بەلىنە دەيىن جەتكىزىپ , شاڭىراقتان تومەندەۋ ەتىپ ورنالاستىرادى. مۇنى " كەتە ەسىك" دەپ اتايدى.
ەسىكتى ءساندى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن ونىڭ ءىشى - سىرتىنا قوشقار ءمۇيىز ويۋ سالادى. ەسىڭتىڭ جىڭىشكەرىپ بارىپ توقتايتىن ءۇشىنا مىقتى باۋ تاعادى. ول باۋدى شاڭىراقتان اسىرا الىپ , ەسىك ماڭدايشاسىنا تارتىپ بايلاپ تاستايدى . سوندا كيىز ەسىك ارى - بەرى جىلجىماي مىقتى ورنىعىپ تۇرادى. ول باۋدى - " ەسىك باۋ" دەپ اتايدى.

5. ىرگە شي

ىرگەشي- كيىز ءۇيدىڭ كەرەگە سىرتىنان ۇستالاتىن, ارنايى شي توقۋ ونەرىمەن اشەكەيلەپ , ءار تال ءشيدى ارشىپ, ونىڭ سىرتىن ءار الۋان بوياۋلى ءجۇن جىپپەن كەستەلەپ وراپ توقىعان, ءۇيدىڭ قاڭقاسىنا جاتاتىن كوركەم ءۇي جابدىعىن - " ىرگەشي" دەپ اتايدى.
كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ, ۋىعىن شانشىپ, كەرەگەسىن قالاپ بولعان سوڭ, كەرەگە سىرتىن تۇتاستاي قورشاپ, اينالدىرا ۇستايدى. ول ىرگەدەن سۋىق وتكىزبەيدى, جەل كىرگىزبەيدى. سىرتقا جىل