قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرلارىنا تۇسىنىك

قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى ؛&ndash؛ سارقىلمايتىن كوزدى بۇلاق, تاۋسىلمايتىن كەن, ارىلمايتىن باعالى بايلىق. ول ؛&ndash؛ عاسىرلار بويىنا تۋىپ قالىپتاستى, جاتتالىپ جالعاستى, ساقتالىپ ساباقتاستى, داۋىرلەپ دامىدى. بەينە تەڭىزدەن ءىنجۋ مارجان سۇزگەندەي رەتتەلىپ ىرىلەنىپ بىزگە جەتتى. كوك مۇحيتتاي تۇنىپ جاتقان حالىق قازىناسىنا ۇڭىلەر بولساق, زامان-زامانان ۇزىلمەي, ءۇردىسىن ۇزبەي, قالپىن ساقتاپ, عاسىر اتتاپ, قايماعىمەن قالقىپ, بىزگە جەتكەن اسىل مۇرالارىمىزدىڭ ءبىر پاراسى &ndash؛ قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرلارى.

بۇدان باسقا دا تاقىرىپتار بارشىلىق. ولاردى ساناپ ساپقا ءتۇرعىزىپ ايتار بولساق, سان جەتپەيدى, تولاعاي جىردىڭ توعىزىن ايتساق تا كوڭىل كونشيدى. ماسەلەن, اسىل ءسوز ۇلگىلەرى رەتىندە اتار بولساق, "ولەڭ-جىرلار", "اقىل- ناقىلدار", "ماقال-ماتەل, ءتامسىل سوزدەر", "اڭىز-حيكيالار", "بال-باتالار", "بەرەكەلى بەتاشارلار", "سىرلى سىڭسۋلار", "كۇرسىندى كۇرسىنۋلەر", "ەزىلە ەستىرتۋلەر", "كوسىلە كوڭىل ايتۋلار", "جوعىن جوقتاۋلار", "تەبىرەنتكەن تەرمەلەر", "قاناتتى قارا سوزدەر", "قۇلاقتان كىرىپ, بويدى العان ءتاتتى كۇيلەر", "التىن داۋىستى اسقاق اندەر", "سىڭسىعان سىبىزعىلار" ت.ب. ءبارى حالىق قازىناسى.

جا, وسىناۋ ۇلانعايىر مول مۇرالارىمىزدى حاتقا ءتۇسىرۋ, باسپادان شىعارۋ جۇمىستارى تىنباي جالعاسىن تاۋىپ, توقتاۋىز اتقارىلىپ كەلەدى. بۇل قۋانار دا قۇپتارلىق جايت. دەسە دە زەرتتەۋ, ارى قاراي تالداۋ وقۋ قۇرالدانىنا ەنگىزۋ جاعى ءالى دە بولسا كەنجە جاتىر...

قازاق حالقىنىڭ ۇلى تاريحى ؛&ndash؛ نەشە مىڭداعان ولەڭ, جىر, داستاندارمەن, كورىكتى كوركەم سوزدەرمەن ورىلگەنىن جالپاق جۇرت تەگىس بىلەدى. ۇلت تاريحىن ۇرپاققا جەتەلەپ, جەتكىزۋدىڭ ەڭ ماڭدايالدى قۇرالى &ndash؛ وقۋلىق. ولاي دەۋدەگى ماقسات &ndash؛ ءبىلىمدارلىقتىڭ ءۇش التىن وزەگى بار. تاريحتى ءبىلۋ, بۇگىندى سەزۋ, بولشاقتى بولجاۋ وسى ءبىلىمنىڭ جەتەلى جولى. بۇل وقۋ قۇرالدارى ارقىلى ىسكە اساتىن وتە ماڭىزدى جۇمىس. جاس بۋىن ۇرپاقتىڭ ءسابي قۇلاعىنا وقۋلىق ارقىلى ۇيالاتۋعا بولادى. بۇل بۇگىنگى ۇرپاق, ۇلت قامىن جەيتىن زيالى قاۋىمنىڭ اتقاۋعا ءتيىستى مىندەتى, ازاماتتىق پارىزى.

يا, عاسىر كوزىنەن, تاريح تەزىنەن سۇرىنبەي جەتكەن اسىل قازىنا, التىن مۇرا, باي سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ قارا كوزىندەي مولدىرەپ تۇرعان ءبىر جانرى ؛&ndash؛ "قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرلارى" كەڭ ءورىس اشىپ, كەمەلدى زەرتەۋ تاقىرىبىن تاپپاي كەلەدى. مەن بۇگىن ءوز قالام قارىمىم جەتكەنشە, از دا بولسا قاۋزاپ, وقىرمانعا ۇسىنۋدى ءجون سانادىم.

جا, جوقتاۋ دەگەن نە؟
جوقتاۋ ؛&ndash؛ قازاق حالقىنىڭ قازالى جولىندا, قايتقان, قايتىس بولعان (ولگەن) ادامنىڭ ۇي-ىشىندەگى تۋىستارى سول ادامدى قارالى جىر ايتىپ, جوقتاپ داۋىس قىلۋى. مۇندا قايتىس بولعان ادامنىڭ ءوز جۇرتى, قايىن جۇرتى, ناعاشى جۇرتى, جاقىن جاماعايىندارى, قۇدا جاعىنان قاتىساتىن قاتىندار ( ايەلدەر) سول كۇنى سول ۇيگە جينالادى دا قولدارىنا ورامال-شىت الىپ بەتتەرىن باسىپ جوقتاۋ جىرىن ايتادى. ءار ايەل ءارتۇرلى قايعىلى, ازالى, مۇڭلى اۋەنگە كەلتىرىپ, جوقتاۋ مازمۇنداعى ولەڭ سوزبەن جوقتايدى. قارالى جىردا قايتقان ادامنىڭ ءتىرى كەزىندەگى جاقسىلىعى, كىسىلىگى, ارتىقشىلىعى, ارى مەن اقىلى, مىنەز-قۇلقى, ەل-جۇرتپەن بولعان قارىم-قاتىناسى, قوعامداعى ورنى, بەت پەن بەدەلى, تۋىسقا باۋرمالدىعى تۇگەل قوسىلىپ ايتىلادى. ارتىندا قالعان تۋىس, وتباسى ادامدارىنىڭ دا زار بولىپ زارىعىپ قالعانى دا قوسىلا جىرلانادى. مۇنى قازاق عۇرپىندا "جوقتاۋ جىر" نەمەسە " جوقتاۋ" دەپ اتايدى.

قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانباي "تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ, ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ" دەگەن ولەڭمەن ورگەن ءورىستى ءسوزى وسىنى ءدوپ باسىپ ايتىپ, ءداپ باسىپ جەتكىزىپ تۇرماي ما.

قازاق حالقىندا بالا شىر ەتىپ الاقانعا تۇسكەن كۇنى "شىلدەحانا" كۇزەتىپ, اسەم انمەن ءسابي قۇلاعىن شىلدە جىرىمەن اشادى, جارىق دۇنيەنى ولەڭ بەسىگىندە كورەدى. ال دۇنيەدەن قايتقاندا جەر بەسىككە جوقتاۋ جىرىمەن كىرەدى.

ويلانىپ وتىرساڭ, قازاق حالقىنىڭ كۇللى ءومىرى ولەڭ ونەر بەسىگىندە تەربەلىپ وتەدى ەكەن-اۋ دەپ تۇيەسىڭ. از ءومىردىڭ, قىسقا عۇمىردىڭ, بەس كۇندىك جالعان دۇنيەنىڭ, الدامشى كوڭىلدىڭ اجارىندا ءان اشاتىن, جىر باساتىن سياقتى.

راس-اۋ, ءومىرى دە ولەڭ, ءولىمى دە ولەڭگە اينالىپ كەتكەن قاسيەتتى حالىقتىڭ بار تاريحى ولەڭمەن ورىلگەنىنىڭ سىرى سودان ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى, كوڭىلىڭ مارقايادى.

ولەڭ دەمەكشى, ولەڭ ؛&ndash؛ ونەر, ءورىستى ءومىر. ؛اباي قۇنانبايشا ايتقاندا "ولەڭ ؛&ndash؛ ءسوزدىڭ پاتشاسى, ءسوز ساراسى" كوركەم كوكىرەكتىڭ ايناسى. سونى جەتە مەڭگەرگەن دانا قازاق اتا قازاق كۇللى ءومىرىن ولەڭمەن ورنەكتەپ, ولەڭمەن ونەگەلەپ كەتكەنى ايداي اقيحات.

انە, جوقتاۋ جىرىنىڭ دا وزىنە حاس قارالى اۋەنى, ازالى ءسوزى بار. ءسوز مازمۇنىندا اسا تەرەڭ تاربيەلىك ءتارتىپ, ۇلگى مەن ونەگە بار. اشىلىك اۋەن, اقىندىق شابىت, جىرشىلدىق سىر بار. ولەڭدى قولما-قول ۇستىندە قۇراپ ايتۋ, قيۋادان تاۋىپ, قايعىسىن جاۋىپ جۇرەككە ءسوز جەتكىزۋ سىندى شەبەرلىك بار. مۇندا زار جىلاعان سۋىق سارىندى, مۇڭلى داۋىس, قايعىلى ءۇن, ازالى اۋەن, سۇڭقىلداعان جىلاۋ ادام سەزىمىن تولقىتىپ, جىلاماس جاناردان جاس مونشاقتاتادى. بۇل داۋىستى ەستىگەن كوڭىل ايتا كەلگەن ادامداردىڭ ءوزىنىڭ ءىشى- باۋىرى ەلجىرەپ, ءان مەن اۋەنگە ەلتىپ, قابىرعالارى قايعىدان قاھىراپ بىرگە جىلاپ, بىرگە جوقتاپ كەتەدى.

يا, سولاي. ؛جوقتاۋ جىرىنىڭ ەزىلە ەڭىرەگەن بوزداۋىق سالقىن سارىنىنان ساناڭ سان-ساققا تارتىپ ويانادى. سەزىمىڭ سەندەلىپ, سەڭ سوققانداي مۇڭلى, ازالى كۇي كەشەسىڭ. جانىڭ جىلاپ, قۇلاعىڭ شۋلاپ, ءسوز قۇدىرەتىنەن يمەنەسىڭ, ەڭسەڭ ءبىر ءتۇسىپ بارىپ يىلەسىڭ. سونداي تاريحتا وتكەن, ومىردە بولعان جان جىلاتار, سەزىم وياتار بوزداۋىق جىردى سويلەتىپ كورەيىك.

ەسماعامبەت دۇنيەدەن قايتقاندا, قارپىق شولاقۇلى جىراۋ مىناداي جوقتاۋ جىر جازعان ەكەن:

بىسىميللا, ءسوزدىڭ باسىنا,
اعايىن كەلدى قاسىما.
بىر كۇنگىدەي بولماعان,
دۇنيە دەگەن وسى ما؟!
كوڭىلدەن قايعى بوساتتىم,
كەلەر مە كوزدىڭ جاسىنا؟!
جىلماي نەعىپ شىدايىن,
كەشەگى وتكەن اسىلعا.
اسىلىم ءتۇستى قولىمنان,
قاناتىم سىندى وڭىمنان.
قۇداي قوسقان جايساڭىم,
اداستىردى جولىمنان.
وتىز تورتكە كەلگەندە,
ۇيادان ۇشتى العانىم.
دۇنيەنىڭ ءبىلدىم جالعانىن,
مەزگىلسىز كەلدى كەزەگىڭ,
قىزىعىڭا قانبادىم.
كالەم ءشارىپ زات وقىپ,
يسلام جولىن اڭدادىڭ.
جان ءتاسىلىم بولعانشا,
اقىلىڭنان تانبادىڭ.
سوندا دا ءبىلىپ ويلادىڭ,
قۇدايدىڭ سالعان نازارىن.
امانداسپاي سول كۇنى,
كوڭىلدە بولدى ارمانىڭ.
ارىزداستىڭ جۇرتىڭمەن,
بۇيرىعى دا اللانىڭ.
يمانىڭدى قۇرمەتتەپ,
پەرىشتە كەلسىن قاسىڭا,
ارتىڭدا قالعان ءبىر ناشار,
ىزدەگەنمەن تابار ما؟!
كەشەگى سونگەن شام-شىراق,
ورنىنا قايتىپ جانار ما؟!
دۇنيە داۋلەت بولسا دا,
العانىمنىڭ تۇسىنداي,
ەندى داۋرەن بولار ما؟! ؛&ndash؛ دەپ بوزداسا, ايەكەنى جوقتاعاندا ودان دا ارى اعىتىلا تۇسەدى:

اينالايىن, اكە جان,
قارانىڭ بولدىڭ حانىنداي.
قارايعاندى ىقتاتتىڭ,
قامىسقا تۇسكەن جالىنداي.
ورتا ءجۇزدىڭ كوركى ەدىڭ,
قوڭىراۋلى ءبۇيرا نارىنداي.
اعايىندى جينادىڭ,
الپىس ءۇيلى اۋىلداي.
ورىندى بولدى وراسان,
"مىڭ جىلقىنىڭ" قاۋىنداي.
كوپكە پايداڭ كوپ ءتيدى,
كوكتەمدەگى جاۋىنداي.
جەلپىنىپ قالدى جەمىسىڭ,
جاڭا پىسكەن قاۋىنداي.
وتە شىقتى سۇم جالعان,
بايگە اتىنىڭ شاڭىنداي.
ادىرا قالدى اق ورداڭ,
يەسىز قالعان اۋىلداي.
ءجا, شەشەنىم, مىنا جوقتاۋدى ايتقان ادامعا قانداي تىلمەن توقتاۋ ايتاسىڭ. تەك قانا اعىل-تەگىل ىلەسە جىلاپ, بورداي ەگىلىپ بىرگە بوزداپ كەتەسىڭ. ءتىلىڭ كۇرمەلىپ, نە ايتارىڭدى بىلمەي وزىڭمەن ءوزىڭ تىناسىڭ...

قاراشى, تىڭداشى.
تاۋىپ ايتقان جوقتاۋعا كەيدە ايتار توقتاۋ جوق. ساي سۇيەكتى سىرقىراتادى, جۇرەكتى جۇلقىپ-جۇلقىپ تا قالادى. اتام "قازاق" ءولىمدى كۇنگى ولەڭدى ەستىمە, جانىڭنان قاسىم بولاسىڭ" دەپ جاس ءسابي بالالاردى قارالى, قازالى جەرگە اپارتپاۋشى ەدى عوي. شىن جوقتاۋعا تۇك تە توقتاۋ جوق. ەزىلە ەستيسىڭ, ەس جياسىڭ, كۇرسىنەسىڭ, كۇڭىرەنەسىڭ, اق ۇرىپ ۇھىلەيسىڭ ءبارى بەكەر جالعان دۇنيە ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى, كوڭىلىڭ قايتا تانىپ وياناسىڭ, الگىندە ايتىلعان جوقتاۋ تۇپ-تۇگەل قۇلاعىڭدا قالادى. قايتقان ادامنىڭ ونەگەلى ءومىرى كوز الدىڭنان كوك بۇلتتاي قالقىپ وتە شىعادى. از ءومىر, تۇتام عۇمىر شاقشاداي باسىڭا شارداي وي سالادى, قۇلازىعان كوڭىلىڭدى ويسىراتادى.

دەمەك, قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرىنىڭ مازمۇنىندا نار كوتەرمەس جۇك بار, جەر كوتەرمەس مۇڭ بار, كەرەمەت ومىرلىك تۇجىرىم بار. ارتقى ۇرپاققا قالدىرار امانات بار.

قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرى مازمۇندىق ماعىناسى جاعىنان قايتىس بولعان ادامدى جوقتاۋ, تۋعان جەرىن (كىندىك قانى تامعان جەردى) جوقتاۋ, جوعالعان مالىن جوقتاۋ, ەل مەن جۇرتىن جوقتاۋ, وعان ارناپ كورىس ايتۋ سىندى تۇرلەرگە بولىنەدى.

ال كورىس ايتۋ ءۇش ۇلكەن مازمۇنعا بولىنەدى.
كورىس ايتۋدىڭ ءبىرىنشى ءتۇرى ؛&ndash؛ ادامى قايتىس بولىپ جوقتاۋ ايتىلىپ جاتقان قارالى شاڭىراقتىڭ ادامدارىنا ارنايى كوڭىل ايتا كەلىپ, ءۇيدىڭ تۇلا تۋ سىرتىنان وزانداپ كەلىپ, ۇيدە جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان ءۇي يەلەرىنە كەلىپ قۇشاقتاپ كورىس ايتۋ ارقىلى بەت كورىسەدى. سونىمەن كورىسۋ مەن جوقتاۋ ارالاسقان زارلى ءۇن, قايعىلى داۋىسقا ۇلاسىپ, ءۇي ءىشى مۇنارلى مۇڭعا اينالادى, جاستى كوزگە تولادى.

قازاقتىڭ مۇنداي كورىس مازمۇنىندا قايتىس بولعان ادامدى جوقتاۋ, ءتىرى ادامعا كوڭىل ايتۋ, امان-سالەم ەتۋ, قوسا قايعىرۋ سىندى جاقىندىق, ادامگەرشىلىك مازمۇن تۇگەل قامتىلادى.

مىسالى:

جىلقى ىشىندە الا ءجۇر,
الاعا قۇرىق سالا ءجۇر.
جىلامايىن دەسەم دە,
ارتتا جەتىم بالا ءجۇر.

اينالايىن, قۇدايىم,
بىر وزىڭە جىلايىن.
وتكەنگە بەر يمان,
تىرىگە بەرەكە ءسۇرايىن.

جىلاماشى قاراعىم,
امانبىسىڭ شىراعىم.
بىر اينالىپ كەلگەنشە,
قۇلاپ تا قاپتى-اۋ, تۇراعىم.

كەشە دە جۇرگەن اپامسىڭ,
بەيىشتەن جانسىن شىراعى.
جانناتتان بولسىن تۇراعى,
وسە دە بەرسىن ۇرپاعى.

انە, مىنا كورىسۋدە جوقتاۋ دا, توقتاۋ دا, كوڭىل ايتۋ دا, اماندىق سۇراۋ دا بار. ءولى-تىرىنى تۇگەل ريزا ەتكەندەي. كەڭ مازمۇن, باي اقىل, يمان تىلەۋ, باقىت شاقىرىپ, سابىرعا توقتاۋ سىندى پاراسات تەگىس قامتىلعان.

ول عانا ەمەس.

باسى قارالى, جۇرەگى جارالى بولىپ زار ەڭىرەپ, ەڭسەسى ءتۇسىپ وتىرعان قاياۋ كوڭىلدى, جۇلەۋ ءمۇڭلى جانداندىڭ جانىن جىلىتاتىن ءسوز ايتىپ, ومىرگە, تىرلىككە قايتا ۇمىتتەندىرەدى.

كەرەمەت. ونىڭ ءبارى بولبىراعان بوس ءسوز ەمەس, التىنداي جارقىراعان جاندى جىلىتار جىلى شۋاقتى سوزدەر. يماندى ىجداعاتتى سوزدەر. ءولىمدى كۇندى, قارالى ءتۇندى دە ولەڭ ونەرىمەن جاپ-جارىق نۇرعا بولەپ تۇرعانداي.

سارالاپ, دانالاپ قۋاتتى ويدان باس قۇراپ ايتقان اقىل سوزدەر قايعىنىڭ قارا تونىن شەشكىزىپ, "تۇستىك ءومىرىڭ بولسا, كەشتىك مال جي" دەپ جارقىراعان ومىرگە جەبەپ جەتەلەپ شىعادى.

كورىسۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى-الىس جىلدار بويى, الىس جەردەگى تۋىستارىمەن بەت كورىسە الماي, اراعا الىس جىلدار سالىپ كەلىپ كورىسكەندە ايتىلاتىن كورىسۋ.

كورىسۋدىڭ بۇل تۇرىندە بۇرىنعى وتكەن ادامدارعا يمان كەلتىرىپ, جاقسى سوزبەن كوڭىل ايتىسادى, قالعاندارىنا اماندىق تىلەپ امانداسادى. ءسويتىپ جوقتاۋعا كورىس ايتىپ, توقتاۋ سالادى. كورىسۋدىڭ بۇل تۇرىندە ءولىمدى كۇندەگىدەي اشتى زار, قوسالى داۋىس شىعارمايدى, زارلانبايدى. ساعىنىشىن باسۋ, جارقىلاپ جىلاپ تۇرىپ امانداسۋ, ءبىرىن-بىرى كورگەنىنە شۇكىرلىك ەتۋ سىندى مازمۇندار قامتىلادى. سۋىق سۇركەيلى داۋىسقا اينالدىرمايدى, قايتا ەركە نازدى سوزبەن, جاندى شۋاققا بولەيتىن قوڭىر ءتاتتى اۋەنمەن كورىسەدى. ۇزاق جىلامايدى, جامان ىرىم بولماسىن, جاقسى كۇنگە جاماندىق شاقىرمايىق دەپ ۇيعارادى.

كورىسۋدىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى &ndash؛ ۇزاتىلار قىز تويى اياقتالار الدىندا , ۇزاتىلاتىن قىز اكە-شەشەسىنە, اپەكە-سىڭلىسىنە, اعا-باۋىرىنا, باسقا دا ەت جاقىن تۋىستارىنا, كورشىلەرىنە, ءۇي بوساعاسىنا ولەڭمەن كورىس ايتالى. مۇنى قازاق سالتىندا "سىڭسۋ" دەپ تە اتايدى.

قىز سىڭسۋىنىڭ مازمۇنىندا, مۇنارلى كورۋىندە قۋانىش تا, تۋعان جەرى مەن ەلىن قيماستىق تا بولادى. ارينە توي بولعان سوڭ, قىزىق قىزىپ جاتقان سوڭ جارقىلداعان قۋانىش باسىم, سەزىم تاسقىندى بولادى. قايعى مەن مۇڭعا ورىن بەرىلمەيدى. سالقىندىققا جول جوق, سۇلۋ مۇڭ, قوڭىر ءۇن, ءتاتتى اۋەنمەن ەركە ناز ەسىپ تۇرادى. مايدا جىبەك داۋىسپەن جيەكتەپ ايتىپ جەتكىزەدى. جىلاسا دا كۇلكى ارالاس كۇمىس قوڭىراۋلى اشىق ءۇن, بۇلتسىز وي اڭعارىلىپ تۇرادى. قىز قاباعىنان قىراۋ بايقالماۋى شارت. سىڭسۋ سوزىندە وتتى ءتاتتى اق جارما تىلەكتەر اقتارىلىپ جاتادى. جىلاۋدان گورى كۇلۋ, كۇرسىنۋدەن گورى كوڭىلدەنۋ, مارقا كوڭىلدەن ماقپال ءسوز ايتىپ قوشتاسۋ باسىم تۇسەدى.

جا, جاسانىپ جاننات تورىندە وتىرعان حور قىزىنداي قىناي بەل, قىرمىزى قىزدىڭ اقتىق جىرى, سىلقىم سىرى, سەتەر سەزىمى تال بويىنا قۇپ جاراسىپ, نازىك ويىن ودان ارى ارلەپ جىبەرەدى. ونىڭ ۇكى قاۋىرسىنىنداي ۇلپىلدەگەن ۋىز ۇنىنە ەلىتكەن ەل قىزىعا قاراپ, قىرمىزى قىزدى ۇزاتىپ سالۋعا دايىندالادى. قىز قۇربىلارى وسى ساتتە قىزىعا دا قىزعانا دا قاراپ, وزدەرى دە ۇزاتىلۋدىڭ جولىن ىزدەپ, جان-جاعىنا ويانا عاشىق كوزبەن قاراي باستايدى.

انە, كورىسۋ جىرىندا تەلەگەي تەڭىز سىر بار, قۇپيا قىزىق قىر بار دەيتىنى سودان...

قازاق كورىسۋىندەگى ءبىرىنشى كورىسۋدى "قارالى كورىس" دەسە, ەكىنشى كورىسۋدى "امانداسۋ-سالەمدەۋ" دەيدى, ءۇشىنشىسىن "قىز نازى", "قوشتاسۋ جىرى", "قىل بۇلا", "تابالدىرىق جىرى", "ەركە جىر" دەپ تە اتايدى.

قازاقتىڭ ارلى دا اقىلدى, جىرشى دا ءانشى, ءبيشى دە ونەرلى قىزدارىنىڭ ومىرلەرى ونەگەگە تولى. باسقانى ايتپاعاندا كورىس ايتىپ ۇزاتىلعالى تۇرعان, سىڭسىپ تۇرعان قىزىنا قىزىعا قاراپ, قىزعا ىلەسىپ سىڭسۋ ايتىپ, بىرگە جىرلاپ, بىرگە جىلاپ كەتەدى:

ەسىك الدى قارا اعاش,
قابىعىن السام جالاڭاش,
ۇزاتىلىپ بارام-اۋ,
اكە ءبىر كارى, باۋىر جاس,

ەسىك الدى وشاعان,
ۇستاتپايدى قاشاعان.
قايتا اينالىپ كەلگەنشە,
امان دا بولسىن بوساعام.

كەرىمسال مەنىڭ كەڭ ولكەم,
كەتەمىن سەنەن مەن ەرتەڭ.
ايمالاپ مەنى قار سالار,
الدىمنان شىعىپ قاي ەركەم.

بازاردان كەلگەن قۇيىسقان,
تاراماي شاشىم ۇيىسقان.
كەلىپ تە كەتىپ جۇرىڭدەر,
ساعىندىرماي تۋىسقان.

اق ءۇيدىڭ ءسانى دودەگە,
اق ءسۇڭقار ىلەر بودەنە.
اينالايىن تۋىستار,
سەندەرسىز ءسانىم كەلە مە.

اق ۇيگە سالعان ۇزىگىم,
قولىما سالعان جۇزىگىم.
اق ورداداي ءۇيىمنىڭ,
كورە الماي كەتتىم قىزىعىن.

قايران اۋىلىم قالدى-اۋ,
قاراسام كوزىم تالدى-اۋ.
الپەشتەگەن ەل-جۇرتىم,
ارتىمدا ۇزاپ قالدى-اۋ.

مىنە, كەرەمەت, ءان جەلىكتىرگەن قىز بويىنان اساۋ-اساۋ قۇمارلىق تولقىنى كورىنەدى, نازىك جۇرەكتىڭ تۋعان جەرىن قيماي قىنجىلعان ءىلتيپاتى بىلىنەدى, جان تەبىرەنتەر, جۇرەك تولقىتار سىرلى سىڭسۋ, قوش ايتىپ كورىسۋگە ۇلاسىپ, ۇلاناسىر ۇلى دالاعا جىر قاناتىن بىراق قاعادى. قىزعالداق قىزدىڭ قىرمىزى جىرىنان ونىڭ بالاڭ كەز, بال داۋرەن, ۋىز مىنەزدى, ءسۇت تاڭداي, اڭ ماڭداي كەزدەرى تىزبەكتەلىپ قىز جىبەكتىڭ كوشىندەي كوز الدىڭنان وتەدى.

جا, قوس ەتەك كويلەك كيىپ, اققۋداي ادىن كولدە سىلانىپ, تارانىنىپ, نازدانىپ وتىرعان ۇزاتىلار ساتتەگى قازاق قىزىنىڭ قۇلىن داۋىس, بوتا ءمۇسىن بەينەسىنە ەش سۇلۋلىق تەڭ كەلمەس.

يا, ول وسىناۋ اقتىق جىرىن ايتىپ بولىپ, ەرتەڭ-اق قىزدىق ومىرىنە قوش ايتادى. ودان ارى قاراي كەلىن, كەلىنشەك, قاتىن, بايبىشە, انا بولىپ, تولىپ شىعا كەلەدى. ايەل زاتى ءۇشىن مىنا جالعان دۇنيەدە اق جاۋلىقتى انا بولۋ, نارەستە ءسۇيۋ, بالا تاربيەلەپ باقىتتى ەتۋدەن اسقان باقىت بولماق ەمەس. قىز ءومىرى ودان باسقا باقىتپەن تولماق ەمەس.

قازاق حالقىنىڭ جوقتاۋ جىرلارى فورما ء(پىشىن ), جانرلىق جاقتان ەكى تۇرگە بولىنەدى.

بىرى جوعارىدا كەلتىرىلگەندەي ولەڭ-جىر ( پوەزيا ) ۇلگىسىندە كەلەدى. ەكىنشى قارا ءسوز تۇرىندە (پروزا) ۇلگىسىندە جولىعادى. جوقتاۋ جىرىنىڭ ولەڭمەن ايتىلاتىن تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر, ارعى الىس عاسىرلاردان 5-8 عاسىرداعى كۇللى تۇرىك تايپالارىنا ورتاق ەسكى ەسكەرتكىشتەردەن باستاۋ الادى. ورحون جازۋلارىنان, قۇلىپ تاستاردان تابىلادى.

تۇركى قاعاندارى بىلگىقاعان, كۇلتەگىن باتىر, توڭىكوك جىراۋلاردىڭ باسىنا قويىلعان 7-8 عاسىرلارداعى ءقۇلىپتاستارىندا ولەڭ ءسوز ۇلگىسىندەگى جوقتاۋ جىرلارى دالەل بولادى. مۇنى قازاق "تاسداق داستانى", "تاسداق جىرلارى", "تاسداق جوقتاۋلارى" دەپ اتايدى. سەبەبى ەرتە عاسىرلاردا قازاقتىڭ ارعى تەگىن قۇرايتىن ساق, ءۇيسىن, قاڭلى ت.ب. تايپالاردىڭ قونىس ەتكەن مەكەندەرىندەگى تاڭبالى تاستار دا ورحون جازۋىمەن جازىلعان وسىنداي جوقتاۋ جىرلارى تابىلىپ جاتىر.

سول كەزدەگى ورحون جازۋلارى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ جازۋى بولعان. بۇل جازۋ ارقىلى سول زامانداردا ءۇيسىن قاعاناتى يرانعا, ۆيزانتياعا, تابىعاشقا (قىتايعا) ەلشىلىك حاتتار جازىپ, قارىم-قاتىناستار جاساپ وتىرعان, دۇنيەدەن وتكەن اتاقتى ادامداردىڭ باسىنا, قۇلىپتاستارعا وسى جازۋمەن جوقتاۋ جىرلارىن ويىپ جازىپ, ەسكەرىتكىشتەر قالدىرىپ وتىرعان.

يا, قازاق حالقىنا ميراس بولىپ جەتكەن جوقتاۋ, ەستىرتۋ, كوڭىل ايتۋ جىرلارى وسى ۇلگىدە ساقتالىپ قالعان. ايتا بەرسەك, بارلىق ەپوستىق (باتىرلىق) جىر-داستانداردىڭ العاشقى جازۋ تاسىلدەرى دە سول قاعانات كەزىندە قولدانعان جازۋ ۇلگىلەرىنەن ورنەك الىپ دامىعانىن اڭعارۋعا بولادى.

ال قازاق حالقىنىڭ قارا ءسوز تۇرىندەگى جوقتاۋ سوزدەرى ەرتەدەگى ەرتەگىلەر مەن اڭىزداردان باستاۋ الاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ماسەلەن, جيرەنشە شەشەننىڭ ايەلى قاراشاش قايتىس بولعانداعى ەستىرتۋ ءسوزى, جوقتاۋدىڭ قارا ءسوز تۇرىنە جاتادى.

جا, ءتۇپ عاسىر تۇبىنەن ءتۇرىن وزگەرتپەي, ساباقتاسىپ ساقتالىپ جەتكەن قازاقتىڭ جوقتاۋ ءسوزى مەن جوقتاۋ جىرلارى كۇنى بۇگىنگى تاڭعا دا ۇلاسىپ ۇلى ءسوز قۇدىرەتىمەن جالعاسىپ كەلەدى. تۇرمىس سالت-داستۇرىمىزگە جىلقى مايىنداي ءسىڭىپ ءبىرجولا ورنىعىپ تا كەتتى. ءبىر ادام دۇنيەدەن قايتسا, جوقتاۋىز اتتاندىرمايدى. ەل ىشىندە بەلدى, بەدەلدى, ءبىلىمدى, بىلىكتى ادام دۇنيەدەن وزسا, اقىن جازۋشىلارىمىز جوقتاۋ جىرىن ارناپ جازادى, نە قارالى ءسوز ارنايدى.

قىتاي جەرىندە جاساعان عۇلاما اقىن, تاريحشى, عالىم اسقار تاتانايۇلى دۇنيە سالعاندا, بەلگىلى اقىن, اعارتۋشى بەردىبەك قۇرجىقاي مىناداي جوقتاۋ جىر ارناعانى ءالى ەسىمدە:

سۇبىحان اللا سۇمدىق قوي اسقار قۇلاۋ,
كەۋدەگە سالبىراعان باستار مىناۋ.
قازاقتىڭ تاريحتاعى بار ونەرىن,
ول دۇنيەگە ءبىراق الىپ كەتە جازدادىڭ-اۋ, ؛&ndash؛ دەپ جوقتاۋ جىرىن جازعان ەدى.

قازاقتىڭ بۇلبۇل ءانشىسى كۇلاش بايسەيىت دۇنيەدەن وزعاندا داڭىقتى اقىن سىباي ماۋلەن:

قازاقتىڭ كوزىن جۇمدى بۇلبۇل قىزى,
ۇزىلدى ساباعىنان گۇل قىرمىزى.
جارق ەتىپ كورىندى دە, اعىپ ءتۇستى.
الماتى اسپانىنىڭ ءبىر جۇلدىزى, &ndash؛ دەپ جوقتايدى ءارى جالپاق جۇرتقا ەستىرتەدى.

يا, ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت. توقسان اۋىز توبىعىن اينالدىرماي توق ەتكىزىپ ايتساق. جوقتاۋ جىرلارى قازاققا عانا ءتان اسىل مۇرا, التىن قازىنا. ەكى دۇنيەگە ارنالعان ارقاۋ جىر. اردا ولەڭ, ايشىقتى ونەر.

بولات بوپايۇلى,
ەتنوگراف